شاخصه های فنی در تشخیص اراضی ملی از مستثنیات

تشخیص اراضی مشمول ملی شدن تشخیص اراضی ملی از مستثنیات موضوع قانون ملی شدن جنگلها و مراتع نیازمند اطلاعات کافی در علوم مختلف من جمله:مرتع شناسی، تفسیر عکس های هوایی، نقشه خوانی و … می باشد. این شاخصه های فنی در تشخیص اراضی ملی از مستثنیات را در دو عنوان ابزارها (از قبیل عکس هوایی، نقشه هوایی، تصاویر ماهواره ای) و عوامل طبیعی (اقلیم، پستی ها و بلندی ها، خاک و …) می توان بررسی نمود. در نوشته حاضر سعی گردیده ضمن بیان عوامل موثر در عمل تشخیص، نحوه استفاده از آنها و تاثیر هر کدام در عمل تشخیص مورد بررسی و تبیین قرار گیرد.

ابزارها فنی تشخیص اراضی ملی از مستثنیات

در گذشته به دلیل کمبود امکانات عمل تشخیص، بیشتر با استفاده از اطلاعات حاصله از عوامل طبیعی انجام می گرفت ولی امروزه با پیشرفت علوم و فنون مختلف ابزارهایی جهت تسهیل این فرآیند به وجود آمده است.

الف) عکس هوایی:

به مجموعه تصاویر واقعی عوارض و خصوصیات ظاهری زمین که از هواپیما و با استفاده از دوربین های مخصوص گرفته می شود گویند. این عکس ها در اکثر رشته های علمی برای شناسایی عوامل مختلف و اندازه گیری کاربرد دارد؛ امور نظامی، تشخیص حدود املاک، باستان شناسی از جمله موارد کاربرد عکس های هوایی است. عکس های هوایی یکی از مهم ترین ادله اثباتی اختصاصی دعاوی اراضی ملی و نیز اصلی ترین وسیله و ابزار تشخیص اراضی ملی محسوب می گردد. این عکس ها که به سه قسم عکس هوایی قائم و عکس هوایی مایل و عکس هوایی خیلی مایل تقسیم می شوند برای شناسایی نوع جنگل ها، نوع درختان، پوشش گیاهی مرتعی و درختی جنگلی و … کاربرد دارد.

سازمان جغرافیایی ارتش و سازمان نقشه برداری کشور دو مرجع رسمی و اجرایی تهیه عکس های هوایی می باشند و برای عمل تشخیص از عکس های هوایی دهه ۴۰ استفاده می گردد. اگرچه قانوناً می بایست برای تشخیص از عکس های هوایی سال ۱۳۴۱ (زمان ملی شدن جنگل ها) بهره جست ولی در عمل از عکس های سال ۱۳۴۶ به بعد برای این امر استفاده می گردد.از جمله تفاوت های اصلی عکس های هوایی تهیه شده با عکس های معمولی امکان برجسته بینی و تشخیص بعد سوم (اختلاف ارتفاع) با کمک ابزار مربوطه است. از جمله این ابزارها دستگاه اسکریوسکوپ می باشد که با استفاده از آن می توان از منطقه پوشیده توسط یک زوج عکس هوایی پوشش دار تصویر برجسته به دست آورد.

 با توجه به این که عکس های هوایی از فاصله چند هزار متری زمین  و به صورت عمود گرفته می شوند شناخت اجسام کار ساده  ای نیست و این امر عکس های هوایی را نیازمند تفسیر می کند. برای تفسیر عکس های هوایی در عمل تشخیص نشانه های متعددی وجود دارد که شناخت آنها برای تفسیر ضروری است. از جمله این نشانه ها می توان به موارد زیر اشاره نمود:

راه ها: راهها در عکس های هوایی به صورت خط مستقیم یا منحنی ممتد دیده می شوند.

راه آهن:  در عکس های هوایی با مقیاس کوچک و متوسط مانند جاده به نظر می آید و اگر در مسیر راه آهن  تونل وجود داشته باشد تونل در عکس هوایی با قطع جاده و راه آهن و شروع مجدد آن شناخته می شود.

پل ها: در مسیر رودخانه ها و آبراه هایی که آنها را قطع می کنند به آسانی مشخص می شوند.

ساختمان ها و مزارع: از روی اندازه و شکل مشخص می شوند. البته در مزارع آثار مرزبندی و شخم و شیار منظم مشهود است. برای مثال مسطح بودن زمین و استقرار اراضی کشاورزی در همسایگی زمین عامل غیر ملی بودن ملک قلمداد می گردد.

عناصر پایه ای تفسیر عکس هوایی که برای تفسیر ضروری است را میتوان در موارد زیر بیان کرد:

 الف) شکل: عناصر و پدیده های زمینی هر یک شکل خاصی دارند با توجه به همین خاصیت می توان  به وجود آنها بر روی عکس هوایی پی برد. برای مثال شکل خاص یک پارک (لوزی بودن) آن ها را بر روی تصویر هوایی شناسایی و تفکیک نمود.

ب) اندازه: اندازه فیزیکی نیز از عوامل مهم تفسیر است که با سنجش و محاسبه اندازه ها می توان به ماهیت تصاویر پی برد. مثلاً مقیاس به ما کمک می کند تا یک تالاب با یک دریاچه متمایز شود.

 ج) تن: تن عکس که همان ظاهر یا رنک نیز نامیده می شود مهم ترین قسمت تفسیر عناصر موجود روی یک عکس می باشد.

 د) بافت: به ریزی  یا درشتی اجسام در عکس های هوایی اطلاق می گردد که با استفاده از آن می توان قدمت جسم مزبور در محل را تعیین نمود.

ه) نقش یا الگو) طرز قرار گرفتن اجسام و عوامل جزئی آنها کنار یکدیگر می باشد. از این عنصر می توان برای تشخیص آیش بودن زمین استفاده نمود.

 و) موقعیت توپوگرافیک: موقعیت منطقه مورد مطالعه نیز می تواند به تفسیر عکس های هوایی کمک کند. برای مثال درخت های توسکا در اراضی مرطوب در کنار نهرها و دریا بین ارتفاع دریا صفر تا ۱۰۰۰ می رویند.

ب) نقشه هوایی:

نقشه وسیله ای است که عوارض مرئی و نامرئی سطح زمین را با دقت هندسی در یک مقیاس کوچک تر نسبت به سطح زمین نمایش می دهد. برای تهیه نقشه سه روش وجود دارد: نقشه برداری زمینی، هوایی و تالیفی، در روش نقشه برداری هوایی نقشه ها از عکس های هوایی تهیه می شود. نقشه های تهیه شده بر اساس محتوا و زمینه کاربرد به دو گروه نقشه های عمومی و نقشه های موضوعی تقسیم می گردد. در نقشه های موضوعی فقط به یک موضوع یا نحوه پراکندگی و یا وجه خاصی از یک موضوع تاکید دارد و آن را نمایش می دهد. از جمله نقشه های موضوعی نقشه دریانوردی، نقشه راه ها، نقشه های ثبت املاک (کاداستر) را می توان برد.

بر روی نقشه های هوایی علامت های متعددی دیده می شود که هر کدام از آنها بیانگر موقعیت و خصوصیات یک پدیده در سطح زمین می باشد. این علامت ها نه تنها در سطح جهانی بلکه سطح کشور نیز یکنواخت و استاندارد نیستند.

ج) تصاویر ماهواره ای:

این ابزار تصاویر و اطلاعات برداشت شده از سطح زمین توسط ماهواره را شامل می شود. ماهیت این اطلاعات مورد استفاده بر خلاف اطلاعات عکس های هوایی که ماهیت تصویری دارند، غیر تصویری یا رقومی می باشد. در اطلاعات رقومی نیز انعکاسات اشعه الکترومغناطیسی از پدیده های منابع زمینی به وسیله سنجنده های ماهواره ای ثبت می شود و پس از ارسال به ایستگاه های زمینی و تصحیح و پردازش لازم تبدیل به تصویر گردیده و مورد تفسیر قرار می گیرند.

کدام یک از این ابزارها دقیق تر و در اعتراض به تشخیص اراضی ملی از مستثنیات کارآمد تر است؟

پس از آشنایی اجمالی با ابزارهای تشخیص سوالی که به ذهن فرد متبادر می شود این است که کدام یک از این ابزارها دقیق تر و پاسخگوی نیازهای کارشناسان و محاکم می باشد. در خصوص عکس های هوایی و نقشه های هوایی باید گفت هر کدام از آنها کاربرد مخصوص خود را دارند و به نوعی مکمل هم به حساب می آیند. بدین مفهوم که در بسیاری از موارد نقشه های هوایی پاسخگوی اطلاعات مورد نیاز نمی باشد و استفاده از عکس هوایی ضروری می باشد و یا بالعکس. اما در مقایسه تصاویر ماهواره ای  با دو ابزار دیگر باید گفت که تصاویر ماهواره ای ارجحیت بیشتری نسبت به دو مورد دیگر دارند. برای مثال پوشش منطقه ای عکس های هوایی  بسیار کمتر از عکس های ماهواره ای است یا از لحاظ دقت مکانی که در امر تشخیص بسیار حائز اهمیت است با توجه به اینکه طبقه بندی پدیده ها و تفکیک آنها در عکس هوایی به صورت دستی اندازه می شود از دقت کمتری نسبت به عکس های ماهواره ای برخوردار است.

عوامل طبیعی

عوامل طبیعی بسیاری بر روی کره زمین وجود دارد که در فرآیند عمل تشخیص اراضی مشمول ملی شدن یا در تعارض اراضی موات با اراضی ملی می توان از آنها بهره جست. برخی از این عوامل ممکن است مثبت استثنا بودن زمین باشد و برخی ممکن است مثبت ملی بودن اراضی. برای مثال حاصلخیز نبودن خاک زمین یا سنگلاخی بودن آن به نحوی که کشت و زرع را نامقدور سازد از عواملی است که موجب اعلام زمین به عنوان اراضی ملی می گردد.

الف) اقلیم:

به میانگین درازمدت شرایط متغیر جوی اقلیم می گویند. کشور ما از نظر اقلیمی به مناطق مختلفی تقسیم می شود. این مناطق عبارتند از : منطقه خرم، منطقه بلوچی، منطقه ایران و توران و … تغییرات آب و هوایی در طولانی مدت بر تغییر ترکیب گیاهی جنگل ها اثر گذار است. برای مثال افزایش مقدار بارندگی در طی دوران آب و هوایی موجب تغییر گونه گیاهی غالب در آن منطقه می گردد.  مناطق خشکی نیز از این قاعده مستثنی نیستند و شدت یا مدت خشکی در پوشش گیاهی و ویژگی آن ها تاثیر می گذارد.

با مطالعه مناطق مختلف اقلیم ایران با گونه های خاص گیاهی و درختی مواجه می شویم که تنها در اقلیم های خاص و تحت تاثیر اقلیم مزبور به صورت خودرو می رویند و در هنگام تشخیص باید به این مسئله توجه نمود که وجود این گیاهان خودرو در زمینی دلیل بر بایر بودن آن زمین نباید تلقی گردد چر اکه این نباتات صرفاً تحت تاثیر اقلیم مزبور رشد نموده است.

ب) پستی و بلندی:

این مسئله و در حالت خاص آن تغییرات ارتفاعی بر عوامل محیطی مختلف من جمله تنوع پوشش گیاهی موثر است. هر چه ارتفاع بیشتر باشد شرایط و ویژگی های پوشش گیاهی تفاوت پیدا می کند و حتی برخی پوشش های گیاهی در ارتفاعات بالا امکان رشد ندارند و همین می تواند در تشخیص زمین به عنوان اراضی ملی موثر باشد. برای مثال ادعای استثنا بودن زمینی در ارتفاع بالا به دلیل عدم امکان احیا و کشت و زرع مردود می باشد.

ج) پوشش گیاهی مرتعی: 

علاوه بر تقسیم بندی مراتع به مشجر و غیر مشجر تفکیک دیگری از مراتع از حیث شناسایی تیپ ها و جوامع مراتع گیاهی وجود دارد: ۱- جوامع گیاهی مناطق بیابانی و کویری ۲-  دامنه زارهای  مناطق استپی ۳- علفزارهای مناطق نیمه استپی ۴- جوامع نباتی مناطق بلوچی ۵- پوشش گیاهی کوه های مرتفع ۶- پوشش گیاهی جنگل های مرطوب شمال ۷- پوشش گیاهی جنگل های مناطق خشک.

توجه به پوشش های گیاهی فوق و مناطق متعلقه در امر تشخیص بسیار موثر خواهد بود.

د) خاک:

از بین عوامل محیطی خاک موثرترین عامل در پراکنش و تراکم پوشش گیاهی نقش عمده ای دارد. برخی از عوامل در تشخیص اراضی ملی از مستثنیات در خصوص خاک می توان به عمق خاک، بافت خاک، افق خاک، نوع خاک و کیفیت پویایی خاک اشاره نمود.

با بررسی تمام عوامل طبیعی و ابزارهای در دسترس برای امر تشخیص اراضی می توان بیان داشت ابتدائاً تمام این عوامل در اراضی مختلف قابل استفاده نمی باشد. در ثانی عوامل محیطی مثل خاک یا پوشش گیاهی مستلزم آشنایی با عوامل موثر در آنها مثل انواع خاک یا پوشش های گیاهی است. لذا استفاده از افراد متخصص در امور مربوطه امری اجتناب ناپذیر می باشد.

یکی از عوامل اصلی تعیین کننده قابلیت و استعداد اراضی برای مقاصد مختلفه کشاورزی وضعیت بیوگرافی و خصوصیات خاک موجود می باشد که کارشناس رسمی دادگستری در موارد ارجاعی توجه ویژه ای به آن می کنند. برای مثال ادعای مستثنیات بودن زمین در اراضی کویری و شوره زار که اساساً قابلیت هیچگونه بهره برداری ندارند از اقبال کمتری برخوردار است چرا که بحث فعالیت کشاورزی در آن به دلیل عدم قابلیت کشت و کشاورزی ممکن نیست.