آب به عنوان یکی از ارکان اصلی کشاورزی و به تعبیر برخی مهم ترین رکن کشاورزی همیشه یکی از مهم ترین مسائل موجود بین کشاورزان بوده که سر منشا بسیاری از اختلافات در اراضی کشاورزی نیز می باشد. از آن جایی که بسیاری از زارعین در پی اجرای اصلاحات ارضی (علی الخصوص مرحله اول اصلاحات ارضی و مرحله دوم اصلاحات ارضی) صاحب زمین کشاورزی شدند بحث حقابه این اراضی به دلیل ابهامات قانونی آنها همیشه یکی از محل های بحث بوده که در مقاله حاضر به بررسی آن می پردازیم.

تعریف حقابه

حقابه در لغت به معنی آبی که حق یک ملک یا مزرعه از آب رودخانه یا قنات است معنی شده است ولی در قوانین مربوط به اصلاحات ارضی تعریفی از آن ارائه نشده است. به طور کلی مطابق قانون توزیع عادلانه آب حقابه عبارت از حق مصرفی آبی است که در دفاتر قدیم جز جمع قدیم یا اسناد مالکیت یا حکم دادگاه با مدارک قانونی دیگر تعیین شده باشد. (مراجعه کنید به مقاله اصطلاحات مرتبط با اصلاحات ارضی)

مالکیت حقابه ها در قوانین ایران

حقابه از توابع ملک یعنی مالی تبعی است. اگرچه مجرای خروج آب از زمین (اعم از چشمه سار، قنات، رود و …) بسته به شرایطی قابلیت ثبت دارد اما حقابه ها علیرغم اینکه در اسناد مالکیت اراضی قید می شوند ولیکن قابلیت انتقال جدای از مالکیت زمین را ندارند. یعنی حقابه به ملک حق دائم است و تا مالکیت مزرعه هست حقابه هم وجود دارد.

مالکیت منبع آب در حقوق ایران

مطابق قانون آب و نحوه ملی شدن آن و ماده ۱ قانون توزیع عادلانه آب، آب های عمومی از جمله چشمه سارها جزء مشترکات بوده و در اختیار حکومت اسلامی است و مسئولیت حفاظت و نظارت و بهره برداری از آن با دولت است. به همین خاطر نیز برخی محاکم معتقدند کلیه منابع آب اعم از چشمه و رودخانه ها و … متعلق به دولت بوده و مطابق آئین نامه قانون ثبت قابلیت ثبت به عنوان ملک خصوصی را ندارند اما برخی دیگر از محاکم چشمه ای را که در املاک خصوصی افراد بوده و مشمول تعریف چشمه سار نباشد ندانسته و امکان ثبت این قبیل از منابع آب را قبول نموده  اند.

واحدهای تقسیم آب در اراضی زراعی

آب هایی که از منابع طبیعی حاصل می شود بسته به عرف منطقه در واحدهای زمینی، حجمی و زمانی تقسیم می شوند. در واقع این واحدها میزان آبی را که دارنده حقابه می تواند از آب برای آبیاری اراضی خود استفاده نماید تعیین می کنند.

• واحدهای زمینی

تقسیم آب در این مورد بر مبنای مساحت زمین است به این معنی که هر شخص نسبت به زمینی که دارد حقابه خواهد داشت. این قبیل واحدهای تقسیم آب بیشتر در مناطقی که منابع آب فراوان دارند استفاده می شود.

• واحدهای حجمی

واحدهای حجمی صرف نظر از اینکه هر شخص چه مساحت زمین دارد به حجم حقابه مربوط می شود در این واحدهای تقسیم آب باید معلوم شود در واحد زمان چه حجمی از آب مورد استفاده دارنده حقابه قرار می گیرد.

واحدهای زمانی

طبق این واحدهای تقسیم آب، نه حجم آب قابل بهره برداری ملاک است و نه مساحت زمینی که شخص مالکیت آن را دارد. بلکه مدت بهره برداری فارغ از حجم آب مدنظر است. از آن جایی هم که شدت و مقدار آب حاصله از منابع آب در هر جا متفاوت است بنابراین واحدهای زمانی متنوع اند.

تقسیم حقابه اراضی در راستای اجرای اصلاحات ارضی

همانطور که بیان شد حقابه، حقی تبعی نسبت به ملک است. در راستای اجرای اصلاحات ارضی نیز حقابه به تبع اراضی به زارعین صاحب نسق انتقال پیدا کرد. امری که در خصوص حقابه در اراضی دارای نسق زراعی مهم است  بحث اشتباهات صورت گرفته در اسناد اصلاحات ارضی است. به عنوان مثال ممکن است در سند اصلاحات ارضی میزان حقابه زمین تعلق گرفته به زارع کمتر از حد تعین شده باشد. در چنین مواردی بسته به نوع اشتباه مالک صاحب نسق یا قائم مقام وی حسب مورد از طریق شورای اصلاحات ارضی یا محاکم عمومی برای اصلاح اشتباه صورت گرفته اقدام کند.

• اصلاح میزان حقابه از طریق شورای اصلاحات ارضی

در مواردی که اشتباه صورت گرفته در سند اصلاحات ارضی در خصوص حقابه صاحب نسق زراعی ضرری به حقابه سایر زارعین صاحب نسق وارد نمی کند و شخص می تواند اصلاح سند اصلاحات ارضی را از سوی شورای اصلاحات ارضی تقاضا نماید. برای مثال در مواردی که میزان حقابه ۱۰۰ سهم باشد و سهم سایرین از این آب ۹۵ سهم بوده و سهم معترض ۵ سهم باشد اما به اشتباه حقابه وی ۵۰ سهم ذکر شده باشد چون تقاضای اصلاح ۵۰ سهم به ۵ سهم خللی به حقابه سایر زارعین وارد نمی کند و شخص می تواند از طریق شورای اصلاحات ارضی اقدام نماید.

• اصلاح میزان حقابه از طریق محاکم عمومی

زمانی که اشتباه صورت گرفته در تنظیم سند اصلاحات ارضی بر خلاف بند قبل، موجب تضرر دیگر دارندگان حقابه است، مدعی برای اثبات حقابه واقعی خود باید به محاکم دادگستری مراجعه و تقاضای ابطال سند اصلاحات ارضی و صدور سند جدید را تقاضا کند.

تعمیر، نگهداری و اصلاح منابع آبیاری

بسته به اینکه پس از اصلاحات  ارضی چه نظام های بهره برداری در اراضی مشمول اصلاحات ارضی در حال کشاورزی بوده اند مسئله تعمیر و نگهداری منابع آبیاری قابل پاسخ دهی است. برای مثال در اراضی آبی دارای حقابه که از طریق شرکت های تعاونی تولید به عنوان یکی از نظام های بهره برداری پس از اصلاحات ارضی، تعمیر و نگهداری و اصلاح منابع آبیاری بر عهده شرکت های تعاونی است یا در خصوص اراضی که در ملکیت مالکین باقی ماندند و زارعین مثل سابق بر روی آنها فعالیت می کردند این وظیفه بر عهده مالکین زمین ها و اراضی مذکور بود.

مواردیکه حقابه بین زارعین صاحب نسق تقسیم نمی شود:

بیان شد که به تبع انتقال اراضی مشمول اصلاحات ارضی حقابه متعلق به زمین نیز به منتقل الیه، انتقال پیدا می کرد اما با تصویب نامه آیین نامه مواد الحاقی به قانون اصلاحات ارضی در برخی موارد با وجود انتقال زمین حقابه متعلق به آن به زارع صاحب نسق انتقال پیدا نمی کرد. این موارد مطابق آئین نامه مذکور آب متعلق به چاه های عمیق و نیمه عمیق و آب متعلق به منابع آبی که با استفاده از وسایل موتوری بهره برداری می شدند می باشد.

در اراضی که از این منابع آبیاری مشروب می شدند پس از انتقال اراضی در راستای اصلاحات ارضی زارعان با پرداخت آب بها بر اساس عرف و یا به تراضی مالک آب و مالک صاحب نسق آب مورد نیاز اراضی خود را تأمین می نمودند.

دعوای اثبات حقابه ی مربوط به اراضی انتقال یافته در اصلاحات ارضی

دعوای مذکور به عنوان یکی از دعاوی خاص مرتبط با اصلاحات ارضی از جمله  دعاوی می باشد که افراد پس از خرید زمین های دارای نسق زارعانه اقدام به طرح آن می کنند. دلیل این دعاوی همانطور که در طول این نوشته مورد اشاره قرار گرفت موارد متعددی از جمله اشتباه در تنظیم اسناد اصلاحات ارضی یا تصور اشتباه منتقل الیه از داشتن حقابه است.

برای مثال ممکن است که شخصی اقدام به خرید زمین دارای نسق زارعانه به موجب مبایعه نامه دست نوشته نماید بدون اینکه از وجود یا عدم وجود حقابه برای زمین مذکور با خبر باشد و چون زمین مزبور جزو اراضی زراعی و در مجاورت منابع آبیاری مثل چاه عمیق است چنین تصور نماید که زمینی که خریده دارای حقابه است و دعوایی در این خصوص طرح نماید؛ در حالیکه همانطور که بیان شد در خصوص آب چاه های عمیق در جریان اصلاحات ارضی حقابه متعلق به اراضی منتقل نشد.

وکیل متخصص در خصوص اراضی مشمول اصلاحات ارضی

با توجه به قدیمی بودن قوانین مربوط به اصلاحات ارضی و ابهامات بسیاری که این قوانین دارند و همچنین با توجه به قیمت روز افزون املاک و اراضی، بهره مندی از تجربیات وکلای متبحر و مجرب در زمینه اراضی (علی الخصوص اصلاحات ارضی) که متاسفانه اندک شمار هستند برای حل و فصل مشکلات حقوقی در این زمینه راهگشا خواهد بود. دفتر حقوقی بین المللی دادپویان حامی که بخش عمده ای از فعالیت های خود را بر روی مسائل حقوقی در حیطه اراضی متمرکز نموده و با دارا بودن سابقه پیروزی های متعدد در پرونده های اراضی و املاک آماده ارائه خدمات حقوقی به مراجعین عزیز می باشد.

اشتراک گذاری: