ثمن معامله به پولی که خریدار در موقع معامله به فروشنده می دهد گفته می شود. یکی از موضوعات مهم در معاملات، ثمن معامله می باشد که طرفین نسبت به میزان ثمن معامله و شرایط پرداخت آن توافق نموده و این توافقات در مبایعه نامه درج می گردد. براساس قانون مدنی بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم . در قانون مدنی برخی از عقود و قراردادها معوض هستند بدین معنا که طرفین معامله، مالی را بین خود رد و بدل میکنند و در ازای آن بهایی می پردازند.

سوالی که قابل مطرح میباشد این است که ثمن معامله یعنی چه ؟ و یا منظور از ثمن معامله چیست ؟ در پاسخ به این سوال باید گفت ثمن در لغت به معنای ارزش است و در حقوق به معنای قیمت و بهای مال است. بنابراین به عوضی که بابت فروش مال ، از خریدار دریافت میشود ثمن معامله گفته میشود. و منظور از مبیع ، به عین فروخته شده گفته میشود. اثر عقد بیع، انتقال مالکیت مبیع به خریدار و انتقال مالکیت ثمن به فروشنده است. متبایعین می توانند در مورد نحوه پرداخت ثمن معامله و شرایط آن با یکدیگر توافق کنند.

زمان انتقال مالکیت ثمن به فروشنده

اصولا مالکیت مبیع و ثمن در عقد بیع در لحظه وقوع عقد بیع به طرف مقابل منتقل می شود؛ مگر در صورتی که بر خلاف این امر توافق شده باشد. بنابراین شرایط ثمن در عقد بیع ،انتقال فوری و غیر مشروط مبیع و ثمن جزء مقتضاء ذات عقد بیع نیست. به این ترتیب ممکن است پرداخت ثمن معامله به صورت نقد باشد یا نسیه یا اقساطی یا موجل همچنین بایع ( فروشنده )و مشتری ( خریدار ) می توانند پرداخت ثمن معامله را مشروط به شروطی نمایند که ضمن عقد بیع درج می شود. در صورتی که خریدار و فروشنده در مورد تاریخ و نحوه پرداخت ثمن معامله و سایر شرایط مربوط به آن توافق کرده و این توافقات را ضمن قرارداد بیاورند، طبق قرارداد عمل خواهد شد؛ اما در فرض سکوت طرفین نسبت به موارد فوق الذکر اصل بر این است که خریدار باید بدون قید و شرط و فورا ثمن معامله را بپردازد.

انواع ثمن معامله

پرداخت ثمن معامله توافقی است. یعنی پولی که خریدار در موقع معامله به فروشنده می دهد بصورت توافقی میباشد ، انواع ثمن معامله بر اساس زمان پرداخت به شرح ذیل می باشد:

1. پرداخت نقدی ثمن معامله : چنانچه ثمن معامله در زمان انعقاد قرارداد و انتقال مالکیت پرداخت گردد نقدی محسوب می گردد. در قانون مدنی به این نوع از بیع، بیعی که مبیع و ثمن آن حال است گفته می شود.
2. پرداخت مدت دار ثمن معامله: در این حالت خریدار میتواند پس از انعقاد قرارداد ،ثمن معامله را در تاریخ آینده که در قرارداد مشخص میشود پرداخت کند.
3. پرداخت اقساطی ثمن معامله: در این حالت خریدار میتواند با ذکر تاریخ های مشخص در قرارداد ،پرداخت ثمن را بصورت قسط بندی به فروشنده پرداخت نماید.

نحوه پرداخت ثمن معامله

نحوه پرداخت ثمن معامله با توافق خریدار و فروشنده تعیین می گردد. پرداخت ثمن ممکن است از طریق واریز نقدی به حساب بانکی فروشنده یا شخص ثالث که فروشنده معرفی می کند واریز گردد یا به صورت چک بانکی صورت گیرد. در برخی موارد نیز پرداخت ثمن معامله با دلار تسویه می شود. هر کدام از این موارد از نظر قانونی امکان پذیر بوده و می توان در خصوص نحوه پرداخت ثمن از طرق مذکور توافق نمود.

پرداخت ثمن معامله

الزام به پرداخت ثمن

الزام به تحویل ملک (مبیع) و الزام به پرداخت ثمن معامله ، به عنوان اصلی ترین آثار عقد بیع شناخته می شود. بنابراین اگر خریدار پول ملک را نپردازد ، فروشنده می تواند ضمن تقدیم دادخواست به خواسته مطالبه ثمن معامله ، الزام خریدار به ایفای تعهدات مبنی بر پرداخت ثمن معامله را از دادگاه بخواهد.

سوالی که مطرح می شود این است که چنانچه خریدار نسبت به تعهد خود در موعد مقرر عمل نکند می توان ثمن معامله را به نرخ روز مطالبه نمود؟

در پاسخ باید گفت فروشنده می تواند ثمن معامله را طبق مبایعه نامه یا قرارداد مطالبه نماید و مازاد بر آن قابل مطالبه نیست اما می تواند خسارت تاخیر در تادیه را از تارخ ارسال اظهارنامه یا تقدیم دادخواست مطالبه نمود. همچنین در صورت درج شرط وجه التزام تاخیر در تادیه ثمن، می تواند علاوه بر مطالبه ثمن معامله خسارت تاخیر در تادیه ثمن را طبق قرارداد مطالبه نماید.

زمان و مکان تادیه ثمن

تعیین زمان و مکان تادیه ثمن با طرفین است. ماده ۳۹۴ قانون مدنی در این باره بیان می کند: مشتری باید ثمن را در موعد و در محل و بر طبق شرایطی که در عقد بیع مقرر شده است تادیه نماید.

بنابراین در صورتی که متبایعین نسبت به این امر تعیین تکلیف کرده باشند، طبق قرارداد عمل خواهد شد. در فرض سکوت طرفین راجع به زمان و مکان تادیه ثمن، در وهله اول باید به عرف مسلم رجوع شود. دلیل رجوع به عرف این است که به نظر می رسد بایع و مشتری با سکوت خود، حکم عرف را قابل اجرا دانسته اند.

اگر در عرف نیز حکمی وجود نداشته باشد یا اصلا عرف مسلمی در این زمینه شناخته نشود، خریدار باید فورا ثمن را پرداخت نماید. محل تادیه ثمن نیز در این شرایط همان محل وقوع عقد است.

اثبات پرداخت ثمن معامله

پرداخت ثمن معامله بر عهده خریدار است؛ بنابراین اثبات پرداخت ثمن معامله نیز با خریدار است. خریدار می تواند برای اثبات پرداخت ثمن به شهادت شهود، اسناد بانکی و … استناد نماید و در صورتی که نتواند دلیلی دال بر مدعای خویش ارائه دهد، به حکم دادگاه ملزم به پرداخت ثمن خواهد شد. یکی دیگر از دلایل اثبات پرداخت ثمن، اقرار به دریافت ثمن معامله می باشد. در بسیاری از مواقع در مبایعه نامه ذکر می شود که فروشنده اقرار نمود ثمن معامله را نقدا دریافت نموده است، در این حالت فروشنده نمی تواند ادعای عدم دریافت ثمن را بنماید.

ضمانت اجرای عدم پرداخت ثمن معامله

چنانچه خریدار ثمن معامله را کلا پرداخت ننماید و یا بخشی از آن را پرداخت نکند، علاوه بر اقامه دعوا جهت الزام خریدار به تادیه ثمن، فروشنده می تواند با استناد به ماده ۳۷۷ قانون مدنی، تسلیم مبیع را منوط به پرداخت ثمن  کند و اعلام کند تا زمانی که خریدار ثمن را نپرداخته حاضر به تسلیم ملک نیست. استناد فروشنده به حق حبس منوط به این است که تسلیم ملک حال و پرداخت ثمن موجل یا مدت دار  نباشد. به عبارتی اگر تسلیم مبیع حال ولی پرداخت ثمن موجل باشد، فروشنده حق حبس ندارد. همچنین در صورت حصول شرایط اعمال خیار تاخیر ثمن، فروشنده حق فسخ عقد را نیز خواهد داشت.

شرایط اعمال خیار تاخیر ثمن

ماده ۴۰۲ قانون مدنی اشعار می دارد: هرگاه مبیع، عین خارجی و یا در حکم آن بوده و برای تادیه ثمن یا تسلیم مبیع بین متبایعین اجلی معین نشده باشد ، اگر سه روز از تاریخ بیع بگذرد و در این مدت نه بایع، مبیع را تسلیم مشتری نماید و نه مشتری تمام ثمن را به بایع بدهد، بایع مختار در فسخ معامله می شود.

ماده قانونی ثمن معامله که می توان در دعوای الزام به پرداخت ثمن معامله به آن استناد نمود، ماده ۳۹۴ قانون مدنی می باشد که طبق آن مقرر گردیده : مشتری باید ثمن را در موعد و در محل و بر طبق شرایطی که در قرارداد بیع مقرر شده است، تادیه نماید. همچنین براساس ماده ۳۹۵ قانون مدنی: اگر مشتری ثمن را در موعد مقرر تادیه نکند، بایع حق خواهد داشت که برطبق مقررات راجع به خیار تاخیر ثمن، معامله را فسخ و یا از حاکم اجبار مشتری را به تادیه ثمن بخواهد.

بنابر مفاد ماده اخیر الذکر، شرایط فسخ عقد بیع به جهت خیار تاخیر ثمن عبارت است از:

1. مبیع عین معین یا در حکم عین معین باشد؛ یعنی خیار تاخیر ثمن در عقد بیع با مبیع کلی راه ندارد.
2. تسلیم مبیع یا تادیه ثمن موجل نباشد.
3. تمام مبیع به مشتری تسلیم نشده باشد.
4. تمام ثمن به فروشنده پرداخت نشده باشد؛ پرداخت بخشی از ثمن مانع ایجاد حق فسخ نمی شود.
5. مدت سه روز از تاریخ وقوع عقد بیع گذشته باشد.

تاثیر پرداخت ثمن پس از ایجاد حق فسخ و پیش از اعمال آن

اگر مشتری بعد از گذشت سه روز و پیش از اعمال حق فسخ توسط فروشنده، ثمن را بپردازد، خیار تاخیر ثمن ساقط می شود. البته نظر مخالف نیز در این زمینه وجود دارد. مخالفین معتقدند پرداخت ثمن بعد از ایجاد حق فسخ، خللی به این حق وارد نمی کند و فروشنده همچنان می تواند عقد بیع را فسخ کند.

به نظر می رسد نظر گروه دوم با عدالت و اصل لزوم قراردادها منافات دارد. خیار تاخیر ثمن وسیله ای است که قانون گذار برای جلوگیری از ورود ضرر به فروشنده پیش بینی کرده و با پرداخت ثمن توسط خریدار، احتمال ورود ضرر از بین می رود و اصل لزوم قراردادها جاری می شود.

به نظر می رسد پرداخت تمام ثمن بعد از سه روز و پیش از فسخ قرارداد، مانع اعمال حق فسخ ناشی از خیار تاخیر ثمن خواهد بود.

واریز ثمن به حساب اشخاص ثالث به دستور فروشنده

واریز ثمن به حساب اشخاص ثالث به دستور فروشنده یکی از موضوعاتی است که در برخی  معاملات شاهد آن هستیم. طبق ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی : درصورتی که خریدار، به دستور فروشنده، ثمن قرارداد را به حساب اشخاص ثالث واریز کند، این امر به منزله پرداخت وجه به شخص فروشنده بوده و با توجه به اصل نسبی بودن قراردادها، خریدار مجاز به مراجعه به اشخاصی که وجه به حساب آنان واریز شده نیست؛ زیرا ممکن است روابط حقوقی فیمابین فروشنده و صاحبان حساب وجود داشته و فروشنده با این حواله، مبادرت به پرداخت بدهی خود کرده باشد. البته بهتر است این توافق به صورت کتبی صورت گیرد یا در مبایعه نامه درج گردد تا از بروز دعاوی آینده در این خصوص جلوگیری شود.

واریز ثمن معامله

پرداخت ثمن معامله توسط ثالث

پرداخت ثمن توسط ثالث نیز در معاملات امکان پذیر است. در اینگونه مواقع خریدار و فروشنده توافق می نمایند که ثمن معامله توسط شخص ثالث پرداخت شود. یا چکی را که متعلق به شخص دیگری است بابت ثمن معامله به فروشنده داده می شود. در اینجا سوالی که مطرح می شود این است، اگر ثالث نسبت به پرداخت ثمن اقدام ننماید فروشنده باید علیه ثالث طرح دعوا نماید یا شخص خریدار؟

در پاسخ باید گفت چنانچه ثمن چک شخص ثالث باشد و چک در موعد مقرر پاس نشود و منجر به صدور گواهی عدم پرداخت شود، فروشنده می تواند نسبت به مطالبه وجه چک علیه صادرکننده اقدام نماید. در غیر اینصورت می تواند علیه خریدار طرح دعوا نموده و ثمن معامله را مطالبه نماید.

در برخی مواقع نیز در قرارداد شرط می شود چنانچه چکی که بابت ثمن معامله داده شده برگشت بخورد فروشنده می تواند معامله را فسخ کند در این صورت فروشنده می تواند با ارسال اظهارنامه اراده خود مبنی بر فسخ را اعلام کند یا از حق فسخ خود صرفنظر نموده و نسبت به مطالبه ثمن معامله اقدام نماید.