حق زارعانه عبارتست از حق مالی برای زارع در ملک زراعی مالک که به تبع تصرفات مستمر و طولانی زارع در ملک دیگری همراه با کار ، فعالیت ، ایجاد مر غوبیت سابق در اثر اذن مالک یا یکی از عقود زراعی مانند اجاره و یا مزارعه ایجاد می شود . این حق که دارای اصطلاحات مختلف دراقصی نقاط ایران می باشد در عرف و رویه قدیم متداول بوده و امروزه نیز چالش های حقوقی ناشی از این حق بین زارعین و مالکین وجود دارد . در ایجاد این حق عوامل متعددی مؤثر هستند و وجود این عوامل برای تصور حق زارعانه برای زارع الزامی است ، که در این مطلب به بررسی این عوامل و میزان تأثیر آن در حق زارعانه می پردازیم .
زمین زراعی
نخستین و مهمترین عامل در کار زراعی خاک و میزان حاصل خیزی آن است . خاک عنصری حساس است و به شدت به فرسایش واصطحکاک تمایل دارد به نحوی که با کوچکترین تعلل و عامل خارجی باعث از بین رفتن حاصل خیزی زمین زراعی می شود.
در بحث حق زارعانه از آنجایی که منشأ ایجاد این حق عمل زراعت است ، لذا وجود زمین زراعی برای ایجاد آن لازم است وبه همین دلیل حق زارعانه در املاک تجاری ، اداری و…..ایجاد نمی شود هرچند سایر ارکان نیز وجود داشته باشد .
بند ۱۱ ماده ی یک قانون اصلاحی قانون اصلاحات ارضی مصوب ۱۹ دی ۱۳۴۰ نوع زمین در روابط مالک و زارع را زمین کشاورزی زیر کشت یا آیش مشخص کرده است.
عمل زارع
اگر چه خاک ( زمین زراعی ) و حاصل خیزی آن مهم ترین عامل در کارزراعی است ولیکن عمل زارع مهمترین رکن از ارکان تشکیل دهنده حق زارعانه است . این عامل همچنین بیشترین تأثیر را در تقویم حق زارعانه دارد . به خاطر همین اهمیت عمل زارع برخی حق زارعانه را « حق السعی زارع » نیز نامیده اند.
منظور از زارع کیست ؟
سوالی که مطرح میشود این است که آیا هر کسی در زمین دیگری کشاورزی کرد می تواند مدعی حق زارعانه باشد؟ پاسخ به این سوال منفی است. طبق قوانین و مقررات حاکم در امور زراعی و مرحله اول اصلاحات اراضی ، زارعینی میتوانند خود را محق حق زارعانه بدانند که جزو زارعین صاحب نسق قلمداد شوند. زارع صاحب نسق به کسی گفته میشود که با داشتن یک یا چند عامل تولید ، بر روی قطعه زمین مالک به صورت انفرادی یا اشتراکی با چند زارع دیگر به کشت و زرع بپردازد .در واقع عنصر اصلی در تعیین زارع دارای حق زارعانه این است که اولا رابطه قراردادی بین وی و مالک وجود داشته باشد ، دوماً محصول حاصل از زراعت بین وی و مالک تقسیم شود هرچند ممکن است وی از سهم خود مقداری را به کارگران یا رنجبران بی زمین نیز بدهد.
شایان ذکر است که لزومی بر زراعت مستقیم زارع در زمین وجود ندارد به همین دلیل نیز گاو بند ها نیز جزو افرادی که می توانند حق زارعانه را مطالبه کنند قرار میگیرند( برای آشنایی با اصطلاحات مرتبط با اصلاحات ارضی کلیک کنید)
نقش زارع در عملیات زراعی و ایجاد حق زارعانه
مبنای ایجاد حق زارعانه به آبادی هایی که زارع در اراضی غیر قابل کشت انجام می داده برمیگردد . در واقع در گذشته زارعین با توافق مالک اقدام به انجام عملیاتی می کردند (مثلاً اراضی ناهموار به سنگلاخی را به اراضی قابل بهره برداری تبدیل می کردند) و زمینی را که سابقاً قابل کشاورزی نبود ویا اگر بر آن کشاورزی صورت می گرفت بهره وری کمی داشت و آن اراضی را اصطلاحاً آباد می کردند ، در نتیجه این اقدامات نیز مالک و عرف یک حق تقدمی را برای زارع در نظر میگرفت به عبارت روشنتر حق زارعانه دست رنج آبادسازی زارع بود. همانطور که توضیح داده شد عملیات زارع بود که اولاًباعث ایجاد حق زارعانه میشد و ثانیاً میزان آبادی ناشی از این عملیات بود که ارزش مالی حق زارعانه را تعیین میکرد.
مالک اراضی زراعی( نقش مالک اراضی زراعی در ایجاد حق زارعانه)
در یک تقسیم بندی کلی با توجه به نظام ارباب _ رعیتی حاکم در زمان قدیم مالکان را به دو دسته عمده مالک و خرده مالک می توان تقسیم کرد. منظور از مالک در این بند مالکانی هستند که زمین زراعی و غیر زراعی خود را با قراردادهای زراعی و یا در نتیجه اذن به تصرف زارعین می دادند.
استمرار عمل زارع
یکی دیگر از عناصر حق زارعانه آن است که عمل زارع مستمر باشد اما در عمل موقت نباشد، چرا که اولا ایجاد آبادانی در زمین و ایجاد مزیت و بهره وری بر خاک ، در اثر گذشت زمان طولانی صورت می گیرد و گذشت چند سال متمادی زمین زراعی در اثر خدمات و تلاش زارع از نظر آبادانی حالتی بهتر پیدا کند. ثانیاً استمرار عمل بایستی همراه با آبادی باشد چرا اینکه زمین کشاورزی از اول قابل کشاورزی نبوده و زارع آن را قابل بهره برداری کرده و چه آنکه زمین در زمان تصرف زارع قابلیت کشاورزی داشته ولی زارع با اقدامات خود بازدهی زمین را افزایش داده است.
استمرار عمل زارع باید باشد تا حق زارعانه ایجاد کند ؟
مطابق عرف و عادت صرف انعقاد قرارداد اجاره یا مزارعه و اقدام به زراعت توسط زارع باعث ایجاد حقوق زارعانه نمی شود. اگرچه عدهای برای ایجاد حق زارعانه استمرار عمل برای حداقل مدتی (مثلاً برای یک سال ) را شرط دانسته اند اما تعیین مهلت مشخص برای ایجاد حقوق زارعانه صحیح به نظر نمیرسد و ایجاد این حق بسته به عرف و رویه میزان آبادی ایجاد شده و اقدامات زارع می تواند متفاوت باشد اما قدر متیقن این است که حقوق زارعانه در چند ماه ایجاد نمی شود .
تاثیر استمرار عمل زارع در حق زارعانه
سابقاً بیان شد که حق زارعانه به خاطر ایجاد آبادی و بهرهوری توسط زارع در زمین زراعی ایجاد می شود ولیکن اگر در گذر زمان آبادی ایجاد شده کمتر گردد مثلاً حاصل خیزی خاک نسبت به سال قبل کمتر شود این عمل باعث کم شدن حقوق زارعانه نمیگردد بلکه این مدت فعالیت زارع است که باعث افزایش ارزش حقوق زارعانه می گردد .
2 پاسخ
سلام. تو زمین وقفی که روش کشاورزی میشده و کشاورز در اون حق زارعانه داشته بعد از فوت کشاورز به ارث میرسه؟ و اینکه آیا وراث میتونن حق زارعانه شون رو به یکی دیگه بفروشن؟ چون شنیدم زمین وقفی قابل انتقال نیست.
با سلام. موقوفه بودن زمین در خصوص عین آن است و ربطی به حق زارعانه ندارد. لذا هم حق زارعانه در این اراضی به ارث می رسد و هم توسط وراث قابلیت انتقال به غیر دارد.