بررسی خلع ید در املاک وقفی: از قوانین تا مراحل اجرایی

ملک‌ های وقفی به عنوان یکی از پیچیده ‌ترین مسائل حقوقی در کشور ما شناخته می‌شوند و خلع ید از این املاک می‌تواند چالش ‌های زیادی را به همراه داشته باشد. املاک وقفی، به دلیل ماهیت خاص خود و قوانین ویژه ‌ای که بر آنها حاکم است، نیازمند توجه و دقت بالایی در مدیریت و استفاده هستند. اما وقتی صحبت از خلع ید ملک وقفی به میان می‌آید، سوالات زیادی در ذهن افراد ایجاد می‌شود: خلع ید ملک وقفی چیست؟ چه قوانینی بر آن حاکم است؟ و چگونه می‌توانیم در صورت بروز اختلاف، حقوق خود را حفظ کنیم؟ در این مقاله، به بررسی کامل این موضوع می‌پردازیم و راهنمایی ‌های کاربردی برای مواجهه با این چالش حقوقی ارائه می‌دهیم. اگر شما نیز به دنبال راه‌ حل هایی برای مسائل حقوقی مرتبط با املاک وقفی خود هستید، مطالعه این مقاله می‌تواند نقطه شروع مناسبی باشد.

ملک وقفی به چه املاکی گفته می شود؟

ملک وقفی به املاکی گفته می‌شود که مالک اصلی آن ‌ها (واقف) تصمیم گرفته است تا ملک یا دارایی خود را برای همیشه به یک هدف خاص و عمومی اختصاص دهد. این اقدام تحت عنوان “وقف” انجام می‌شود و به این معناست که ملک مذکور دیگر به صورت شخصی قابل استفاده یا فروش نیست و باید برای اهداف تعیین ‌شده توسط واقف مورد استفاده قرار گیرد.

ملک وقفی چه ویژگی هایی دارد؟

ویژگی ‌های ملک وقفی به شرح ذیل می باشد:

1. دائمی بودن: وقف به معنای اختصاص دائمی ملک به هدفی خاص است و نمی‌توان آن را به حالت اولیه بازگرداند.
2. هدف‌مند بودن: املاک وقفی معمولاً برای اهداف خاصی مانند امور خیریه، مذهبی، آموزشی یا عمومی وقف می‌شوند.
3. مدیریت و نظارت: مدیریت املاک وقفی معمولاً بر عهده سازمان‌های خاصی مانند سازمان اوقاف و امور خیریه است که وظیفه نظارت بر استفاده صحیح از این املاک را دارند.
4. غیرقابل انتقال بودن: املاک وقفی نمی‌توانند به صورت معمولی خرید و فروش شوند و محدودیت ‌های خاصی در انتقال مالکیت آن ‌ها وجود دارد.

خلع ید از ملک وقفی چیست؟

خلع ید از ملک وقفی به معنای رفع تصرف غیرقانونی از ملکی است که به عنوان وقف ثبت شده است. در واقع، اگر شخص یا اشخاصی بدون مجوز قانونی یا برخلاف شرایط تعیین ‌شده توسط واقف از ملک وقفی استفاده کنند یا آن را در تصرف داشته باشند، سازمان اوقاف یا ذینفعان مربوطه می‌توانند اقدام به خلع ید از این افراد کنند.

دلایل خلع ید از ملک وقفی

از جمله دلایل مهم خلع ید از ملک وقفی، تصرف زمین اوقافی بدون مجوز قانونی است. طبق ماده ۲ اصلاحی مورخ ۲۸/۱۲/۱۳۸۱ آئین نامه اجرایی قانون ابطال اسناد و فروش رقبات، آب و اراضی موقوفه، در صورتی که تبدیل و فروش رقبه موقوفه به نظر کمیسیون با مجوز شرعی انجام نشده باشد، رای بر ابطال سند ملک وقفی فروش یا تبدیل موقوفه صادر و همزمان به سازمان ثبت اسناد و املاک کشور و متصرف یا متصرفین ابلاغ می گردد.

در این صورت متصرف یا متصرفین برای تنظیم سند اجاره دعوت می شوند چنانچه متصرف ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ برای تنظیم اجاره نامه مراجعه ننماید، ادامه تصرفات وی غیر قانونی بوده و اداره اوقاف و امور خیریه یا متولی می تواند دعوای حقوقی خلع ید را مطرح نماید.

مراحل قانونی خلع ید از ملک وقفی

• در ابتدا باید مشخص شود که تصرف انجام‌ شده غیرقانونی است و برخلاف شرایط وقف صورت گرفته است.
• سازمان اوقاف یا متولی یا ذینفعان می‌توانند با ارائه مدارک و مستندات لازم به مراجع قضایی درخواست خلع ید کنند.
• دادگاه با بررسی مدارک و شواهد، اقدام به صدور حکم خلع ید می‌کند، در صورتی که تصرف غیرقانونی تأیید شود.
• پس از صدور حکم، مراحل اجرایی برای رفع تصرف و بازگرداندن ملک به وضعیت قانونی و استفاده صحیح آغاز می‌شود.

خلع ید از ملک وقفی یک فرآیند حقوقی است که نیاز به دقت و رعایت قوانین دارد و معمولاً با مشاوره حقوقی با وکیل متخصص در این زمینه انجام می‌شود.

اثبات مالکیت نسبت به موقوفه

در مواردی که ملک وقفی دارای سند نباشد، چنانچه به موجب گواهی اداره ثبت اسناد و املاک در وقفیت پلاک متنازع فیه تردیدی نباشد، مستند به رای وحدت رویه شماره ۶۷۲ مورخ ۱۳۸۳/۱۰/۱ هیات عمومی دیوان عالی کشور، احراز مالکیت خواهان به وسیله دادگاه برای استماع دعوای خلع ید، ملاک تصمیم گیری بوده و عدم ارائه سند رسمی، مانع قانونی اقامه دعوای خلع ید از ملک وقفی نمی باشد.

بنابراین می توان دعوای اثبات مالکیت نسبت به موقوفه و خلع ید را توامان مطرح نمود.

دعوای تخلیه ملک وقفی

دعوای تخلیه ملک وقفی یکی دیگر از دعاوی است که در صورت وجود قرارداد اجاره ملک اوقافی مطرح می شود. قراردادهای اجاره املاک وقفی دارای شرایطی می باشد و می بایست این شرایط از جانب ادارات اوقاف و متولیان رعایت شود.

در آئین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه، مدت اجاره نباید بیش از ده سال باشد مگر با موافقت سرپرست سازمان. در صورتی که حق تملک اعیان به مستاجر اعطا شود، پس از اتمام مدت قرارداد، موقوفه نمی تواند مستاجر را تخلیه نماید.

نحوه طرح دعوای تخلیه ملک اوقافی

درصورتی که مدت اجاره ملک وقفی خاتمه یافته باشد و اداره اوقاف و امور خیریه یا متولی تمایلی به تمدید قرارداد نداشته باشند، می توانند دعوای تخلیه ملک وقفی را مطرح نمایند.
دعوای تخلیه ملک وقفی نیز تابع قوانین ومقررات قانون روابط موجر ومستأجر می باشد. لذا درصورتی که قرارداد اجاره مشمول قانون روابط موجر ومستاجر سال ۷۶ باشد، می توان تقاضای صدور دستور تخلیه را نمود.

قاضی رسیدگی کننده، پس از بررسی مدارک خواهان، دستور تخلیه عین مستأجره را در قبال رد ودیعه به مستأجر صادر می نماید. امادرصورتی که قرارداد اجاره مشمول قانون روابط موجر و مستأجر سال۵۶ درخصوص املاک تجاری و قانون روابط موجر و مستأجر سال۶۲ درخصوص املاک مسکونی باشد، می بایست تقاضای صدور حکم تخلیه را نمود،که پس از رسیدگی وصدور رأی با قطعی شدن رأی صادره قابلیت اجرا دارد.

دعوای رفع تصرف از ملک اوقافی

یکی دیگر از موارد تصرف زمین اوقافی، تصرف عدوانی ملک موقوفه می باشد. بدین صورت که متصرف هیچ گونه دلیلی مبنی بر خرید ملک موقوفه یا احداث اعیانی در آن نداشته باشد. در این حالت متصرف عدوانی محسوب می گردد و اداره اوقاف و امور خیریه یا متولی می توانند علیه وی شکایت کیفری رفع تصرف عدوانی مطرح نمایند و یا از طریق حقوقی دعوای خلع ید یا رفع تصرف را به همراه خواسته مطالبه اجرت المثل ایام تصرف طرح کنند.

دعوای رفع تصرف از ملک اوقافی به دو صورت امکان پذیر است:

• شخصی متصرف ملک اوقافی باشد و شخص دیگری عدوانا ملک مزبور را از تصرف وی خارج نماید.
• ملک اوقافی که توسط اشخاص دیگر تصرف شده باشد.

نحوه طرح دعوای رفع تصرف عدوانی از ملک اوقافی

جهت طرح دعوای رفع تصرف از ملک اوقافی به دو صورت می توان اقدام کرد:

طرح دعوای حقوقی رفع تصرف از ملک اوقافی و طرح دعوای کیفری رفع تصرف از ملک اوقافی

دعوای حقوقی رفع تصرف از ملک اوقافی

یکی از راههای رفع تصرف از ملک اوقافی طرح دعوا در محاکم حقوقی می باشد. خواهان دعوای رفع تصرف از ملک اوقافی، شخص متصرف سابق یا اداره اوقاف می باشد. خوانده دعوا نیز بنا به موارد مختلف، متفاوت می باشد. در برخی مواقع می بایست فقط اداره اوقاف خوانده دعوا قرار گیرد و در برخی موارد هم اداره اوقاف و هم شخص متصرف خوانده دعوا قرار می گیرند.

دعوای کیفری رفع تصرف از ملک اوقافی

طبق قانون مجازات اسلامی اشخاصی که عدوانا زمین ها و املاک وقفی را تصرف می نمایند، مجرم محسوب می شوند و دادگاه آنها را به جبران خسارت رفع تصرف از ملک اوقافی، حبس و جزای نقدی محکوم می نماید.

نمونه رای خلع ید از ملک موقوفه

الف، مالک قطعه زمینی به مساحت ۵۰۰۰ متر مربع موضوع پلاک ثبتی ۱۱۴ فرعی از ۱۱ اصلی واقع در بخش ۱ تهران، شش دانگ ملک خود را به موجب وقف نامه رسمی شماره ۵۷۲۴۹۰ مورخ ۱۱/۳/۱۳۷۹ جهت دایر کردن حسینیه و محل عزاداری و با معرفی ب به عنوان متولی منصوص وقف نموده است.

الف در تاریخ ۲/۱۲/۱۳۷۹ و پیش از آن که ملک خود را به تصرف وقف بدهد فوت نموده و متوفی دارای دو فرزند است که از تسلیم ملک به متولی منصوص از جانب واقف (ب) امتناع نمودند. متولی اقدام به طرح دعوا علیه فرزندان الف به خواسته خلع ید از ملک موقوفه و مطالبه اجرت المثل ایام تصرف نموده است.

پرونده به شعبه ۲۷ دادگاه عمومی حقوقی استان تهران ارجاع شده و آن شعبه در مقام رسیدگی اعلام نموده اگرچه نسبت به اصالت وقف نامه ارائه شده از سوی خواهان تعرضی نشده، اما با توجه به ماده ۵۹ قانون مدنی اگر واقف، عین موقوفه را به تصرف وقف ندهد، وقف محقق نمی شود و هر وقت به قبض داد وقف تحقق پیدا می کند. بنابراین قبض عین موقوفه شرط صحت و تحقق عقد وقف است نه از آثار آن و تا زمانی که قبض با اذن مالک و به نحو قانونی صورت نگرفته، وقف محقق نشده است. در ما نحن فیه واقف پیش از آنکه ملک را به قبض متولی بدهد فوت کرده و اساسا وقف به نحو معتبر واقع نشده تا متولی بتواند خلع ید متصرفین و اجرت المثل ایام تصرف آنان را مطالبه نماید.

در نتیجه با عنایت به اینکه قبض از ارکان اصلی تحقق عقد وقف است، دعوای خواهان فاقد مبنا و محمل قانونی بوده و قرار رد آن صادر می شود.

رای مذکور مورد اعتراض محکوم علیه قرار گرفته و شعبه ۴ دادگاه تجدیدنظر استان تهران به موضوع اعتراض رسیدگی نموده است.

دادگاه تجدیدنظر اظهار می دارد اصل تحقق عقد وقف مورد تردید قرار گرفته و تا زمانی که اصل وقف ثابت نشود، دعوای خلع ید و مطالبه اجرت المثل قابلیت استماع نخواهد داشت. بنا به مراتب معروضه و با توجه به اینکه تجدیدنظر خواه، ایراد و اعتراض موثری که موجب نقض دادنامه صادره باشد ارائه نکرده، دادنامه مزبور صائب و مورد تایید می باشد.

در این مقاله به بررسی مفهوم و فرآیند خلع ید از ملک وقفی پرداختیم. همان‌طور که مشاهده کردید، با توجه به پیچیدگی ‌های حقوقی و قانونی موجود در این زمینه، مشاوره از وکلای متخصص و آگاه به قوانین وقف می‌تواند به شما در مدیریت بهتر و کارآمدتر این فرآیند کمک کند.

برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره تخصصی، می‌توانید با وکلای متخصص و با تجبه دفتر حقوقی بین المللی دادپویان حامی تماس بگیرید.