اصولا مخترع برای ثبت اختراع، متحمل پرداخت هزینه های بالایی برای تحقیق می گردد، قانونگذار به دلیل آن که انگیزه تحقیق و نوآوری مخترع از بین نرود، قوانینی را در جهت حمایت مخترع تدوین نموده است. حقوق ناشی از ثبت اختراع از جنبه مادی و معنوی برخوردار است.
حقوق مادی ناشی از ثبت اختراع
با ثبت اختراع، مخترع مورد حمایت قانون قرار گرفته و اشخاص ثالث بدون اذن مخترع حق بهره برداری و استفاده از اختراع را ندارد. در ذیل مصادیق حقوق مادی ناشی از ثبت اختراع را مورد بررسی قرار می دهیم.
۱-تولید و تکثیر
تولید و تکثیر اختراع از اولین حقوق مخترع محسوب می گردد و اشخاص بدون اذن از سوی مخترع حق تولید و تکثیر کالای اختراعی را ندارند و چنانچه بدون اذن دارنده ورقه اختراع اقدام به تولید و تکثیر اختراعی نماید. ناقض حق مخترع تلقی می گردد و از سوی مخترع قابل تعقیب می باشد.
۲-عرضه برای فروش و فروش
از جمله حقوق انحصاری دارنده ورقه اختراع، فروش و عرضه برای فروش کالای اختراعی است، بنابراین اشخاص بدون اذن از سوی مخترع نمی توانند اقدام به فروش یا عرضه برای فروش کالای اختراعی نمایند. در قانون هم فروش و عرضه برای فروش به عنوان مصادیق حقوق انحصاری صاحب ورقه اختراع مورد تصریح قرار گرفته است.
- منظور از فروش که به طور کلی از حقوق انحصاری صاحب اختراع است اعم از این است که فروش به اشخاص برای استفاده شخصی باشد یا به قصد آزمایش و کسب تجربه.
- کلمه فروش شامل اجاره یا هبه نمی باشد اگر چه اطلاق آن مبادله و داد و ستد را در بر می گیرد.
۳-واردات
یکی دیگر از حقوقی که قانون گذار برای دارنده ورقه اختراع به رسمیت شناخته است در خصوص واردات کالای اختراعی می باشد. در پاره ای از موارد متجاوزین اقدام به تولید و تکثیر کالای اختراعی در خارج از کشور می نمایند و از این طریق قصد واردات کالا به کشور را دارند. قانون گذار در جهت جلوگیری از این قبیل اقدامات، تنها به مخترع اذن واردات کالای اختراعی را اعطاء نموده است، اشخاص ثالث تنها با اجازه مالک حق واردات کالای اختراعی را می توانند کسب نمایند.
نکته مهم: ورقه اختراع فی نفسه به صاحب آن بهره برداری از اختراع را اعطا نمی کند. به عنوان مثال، گرچه واردات فی نفسه از جمله حقوق انحصاری صاحب ورقه اختراع تلقی می گردد لکن اگر دولت واردات کالای اختراعی را ممنوع یا محدود کند، این مقرره شامل مخترع نیز می گردد و او نمی تواند به استناد و اتکاء به ورقه اختراعی که در رابطه با آن کالا دولت صادر کرده است در مقررات دولت در این خصوص شانه خالی کند.
۴-حق ذخیره و نگهداری:
ذخیره کالای اختراعی یا کالایی که مستقیما از اختراع فرآیندی به دست آمده است از جمله حقوق انحصاری صاحب ورقه اختراع می باشد و به موجب آن ذخیره کالاهای مذکور به قصد عرضه برای فروش، فروش و یا استفاده بدون رضایت صاحب ورقه اختراع امکان پذیر نخواهد بود و چنانچه اشخاص ثالث بدون اذن از سوی مالک اقدام به ذخیره و نگهداری کالای اختراعی نماید، ناقض حقوق مخترع محسوب گردیده و قابل تعقیب می باشد.
نکته مهم: ذخیره به قصد عرضه برای فروش، فروش یا استفاده از فرآورده به عنوان یکی از مصادیق حقوق انحصاری صاحب ورقه اختراع است. بنابراین اگر ذخیره به عنوان مثال در ایران به نحو و در موقعیتی باشد که موضوع در قالب احتکار قرار گیرد بدیهی است که با توجه به قیدی که در رابطه با قصد صاحب ورقه اختراع در این مصداق آمده است تخلف محسوب و طبق قوانین و مقررات مربوط قابل تعقیب است.
۵-استفاده
قانون گذار استفاده از کالای اختراعی یا کالایی که مستقیما از اختراع فرآیندی به دست می آید را از جمله حقوق انحصاری مخترع می داند و اشخاص ثالث بدون اذن از سوی مخترع نمی توانند مبادرت به استفاده از کالای اختراعی یا کالایی که مستقیما از اختراع فرآیندی به دست می آید، استفاده نمایند.
۶-صادرات
صادرات کالای اختراعی یکی دیگر از حقوق انحصاری مخترع می باشد و اشخاص بدون اذن مخترع نمی توانند مبادرت به صادرات کالای اختراعی نمایند. چنانچه مخترع قصد صادرات کالای اختراعی را داشته باشد، موظف به رعایت قوانین و مقررات صادرات کشور می باشد.
بدیهی است بر فرض اینکه این حق جزء حقوق انحصاری صاحب ورقه اختراع تلقی گردد، مالک ورقه اختراع نمی تواند به استناد این حق، مبادرت به صادرات کالای اختراعی بدون رعایت قوانین و مقررات مربوطه نماید. به عبارتی در هر حال رعایت قوانین و مقررات صادرات کشور برای اعمال این حق ضروری است و صاحب ورقه اختراع نمی تواند به استناد این حق، از مقررات کشور در حوزه صادرات تخطی نماید.
نکته مهم: در رابطه با اختراع محصول، ساخت، صادرات و واردات، عرضه برای فروش و … از مصادیق حقوق انحصاری آمده است؛ در صورتی که در رابطه با اختراع فرآیند مصادیق فوق صرفاً در خصوص کالاهایی که مستقیماً از طریق اختراع فرآیند به دست می آیند اعمال می گردد، به بیانی دیگر نه تنها استفاده غیرمجاز از طریقه ی ساخت، بلکه همچنین و به طور مستقل تجاری کردن و یا استفاده از محصولاتی که به طور مستقیم از آن طریقه ی ساخت به دست می آیند، باعث نقض حقوق اختراع خواهد بود.
حمایت مادی از مخترع در موافقت نامه تریپس
طبق ماده ۲۸ موافقت نامه تریپس، ثبت اختراع به مالک آن حقوق زیر را اعطا خواهد کرد:
الف) در مواردی که موضوع ثبت یک محصول است، چنانچه اشخاص ثالث بدون موافقت مالک اقدام به ساخت، استفاده، عرضه برای فروش، فروش یا وارد کردن این محصول برای مقاصد یاد شده کرده باشد، از اقدامات آنها جلوگیری به عمل می آید.
ب)در مواردی که موضوع ثبت یک فرآیند است، چنانچه اشخاص ثالث بدون موافقت مالک اقدام به استفاده از فرآیند کرده باشند، از این اقدام و همچنین استفاده، عرضه برای فروش، فروش یا وارد کردن دست کم محصولی که مستقیما از این فرآیند برای مقاصد یاد شده به دست می آید، جلوگیری به عمل آورد.
استثنائات حقوق مادی
قانون گذار در راستای حمایت از منافع عمومی در پاره ای از موارد اقدام به محدود کردن حقوق مادی مخترع نموده است. در ذیل به بررسی محدودیت های قانونی می پردازیم.
۱-خاتمه استفاده از حقوق
چنانچه کالای اختراعی توسط مخترع یا با رضایت او در بازار عرضه شود، دارنده ورقه اختراع نمی تواند پس از عرضه علیه متجاوز طرح دعوای نقض حق برای جلوگیری از فروش بعدی، واردات یا استفاده از کالا را در مرجع صالح اقامه نماید.
۲-گواهی اختراع و حمل و نقل بین المللی
طبق شق ۲ بند ج ماده ۱۵ قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری، استفاده از وسایل موضوع اختراع در هواپیما، وسایل نقلیه زمینی، کشتی های سایر کشورها که به طور موقت یا تصادفا وارد حریم هوایی، مرزهای زمینی یا آب های کشوری می شوند، مجاز است و حقوق ناشی از گواهینامه اختراع شامل آن نمی شود.
۳-بهره برداری با اهداف آزمایشی
چنانچه شخصی بخواهد از کالای اختراعی به منظور اهداف علمی، آموزشی بهره مند گردد ناقض حقوق مخترع شناخته نشده و قابل تعقیب نمی باشد.
۴-استفاده مقدم
به موجب شق ۴ بند ج ماده ۱۵ قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری، بهره برداری توسط هر شخصی که با حسن نیت قبل از تقاضای ثبت اختراع یا در مواقعی که حق تقدم تقاضا شده است، قبل از تاریخ تقاضای حق تقدم همان اختراع، از اختراع استفاده می کرده یا اقدامات جدی و موثری جهت آماده شدن برای استفاده آن در ایران به عمل می آورده است، مشمول حقوق ناشی از گواهینامه اختراع نمی شود.
۵-پروانه های اجباری
بر اساس ماده ۱۷ قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری، در پاره ای از موارد دولت یا شخص مجاز از طرف آن، می تواند بدون اذن از صاحب حق اختراع از محصول اختراعی یا وسیله و روش ثبت شده استفاده نمایند.
طبق بند یک ماده فوق الذکر، چنانچه وزیر یا بالاترین مقام دستگاه های ذی ربط تشخیص دهد منافع عمومی مانند امنیت ملی، تغذیه، بهداشت یا توسعه سایر بخش های حیاتی اقتصادی کشور اقتضا می کند که دولت یا شخص ثالث از اختراع بهره برداری نماید و یا بهره برداری از سوی مالک یا شخص مجاز از سوی او مغایر با رقابت آزاد باشد و مقام مذکور تشخیص دهد بهره برداری از موضوع رافع مشکل می باشد، موضوع در کمیسیون ماده ۱۷۰ آئین نامه اجرایی قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری بررسی می گردد تا نسبت به صدور پروانه اقدام گردد.
حقوق اخلاقی (معنوی) مخترع
- درج نام مخترع در ورقه اختراع از جمله حقوق معنوی است که در معاهدات بین المللی و قانون ملی غالب کشورها به رسمیت شناخته شده است.
- منطقی این است که مخترع حق دارد که نام او در ورقه اختراع صادره ذکر شود، هم چنین حق دارد که درخواست کند که نام او به عنوان مخترع ناشناس باشد که قوانین ملی کشورها این حق را به رسمیت شناخته شده است.
- نام مخترع در گواهینامه اختراع قید می شود مگر اینکه کتباً از اداره مالکیت صنعتی درخواست کند که نامش ذکر نشود. قانون جدید، حق اخلاقی مخترع مبنی بر ذکر شدن نامش در ورقه اختراع را به رسمیت شناخته و از سوی دیگر به او این حق را داده است که درخواست کند نامش در اختراع ذکر نشود.( بند “و” ماده ۵ قانون ثبت علائم و اختراعات)
وظایف و تکالیف مخترع
مخترع برای آنکه بتواند از ساز و کارهای حمایتی بهره مند گردد، می بایست وظایف و تکالیفی که قانون گذار برای او تعیین نموده است را انجام دهد. وظایف و تکالیف دارنده ورقه اختراع به شرح ذیل می باشد.
الف) افشای اختراع به طور روشن و کامل
ب) در اختیار گذاشتن اطلاعات مربوط به اظهارنامه های خارجی و اختراعات
ج)ساخت ( در فرضی که اختراع محصول و یا فرآورده است) یا استفاده ( در فرضی که اختراع وسیله یا روش یا فرآیند است) از اختراع در مهلت مقرره قانونی.
د) پرداخت هزینه به اداره ثبت اختراع
نکات مهم :
- به منظور جلوگیری از بروز هر گونه اشکال، درخواست عدم ذکر نام از سوی مخترع باید به صورت کتبی باشد و صرف اظهار کفایت نمی کند.
- مخترع نمی تواند ولو به صورت کتبی به اداره مالکیت صنعتی اعلام کند که به جای ذکر نام او به عنوان مخترع، نام شخص دیگری را ذکر کنند.
تفاوت حقوق مادی و معنوی
۱-حقوق معنوی بر خلاف حقوق مادی قابل انتقال نمی باشد.
۲-صاحب حق معنوی همیشه مخترع می باشد در حالی که دارنده حقوق مادی می تواند شخصی غیر از مخترع باشد
۳-مدت حمایت از حقوق مادی مخترع بیست سال می باشد در حالی که حقوق معنوی مخترع حقی دائمی و زوال ناپذیر است.