جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص در ماده 596 قانون مجازات اسلامی جرم انگاری شده است، ماده مذکور در راستای حمایت از اشخاص دارای ضعف نفس، هرگونه تحصیل نوشته یا سند اعم از تجاری یا غیر تجاری یا هرگونه نوشته ای که موجب التزام شخص دارای ضعف نفس یا موجب برائت ذمه گیرنده سند یا هرشخص دیگر را که با سوء استفاده از ضعف نفس این افراد صورت گیرد جرم انگاری نموده است. با توجه متن ماده 596 قانون مجازات اسلامی قانون گذار دو دسته بزه دیده برای تحقق این جرم متصور شده است.

• نخست اشخاص رشیدی که دارای ضعف نفس هستند یا قربانی هوی و هوس می شوند.
• دوم اشخاص غیر رشید که از حوائج آن ها سواستفاده می شود.

در مقاله حاضر ضمن بیان عناصر تحقق جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص ، تفسیر ماده 596 قانون مجازات اسلامی نیز صورت میگیرد تا ضمن آشنایی با این جرم ، شرایط تحقق آن و نحوه دفاع در این دعاوی را یادبگیریم.

در فرض اول ویژگی های بزه دیده ملاک جرم انگاری قرار گرفته است و در فرض دوم با محوریت ویژگی های مرتکب ، مجازات پیش بینی شده برای او تشدید شده است. در ادامه به هر یک از این دو فرض می پردازیم و وجوه تشابه و تمایز آن ها با جرایم خیانت در امانت و کلاهبرداری را بیان می کنیم.

ویژگی خاص بزهدیده جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص

همانطور که بیان شد ماده قانونی سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص، دو دسته از اشخاص را به عنوان بزه دیده جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص پیش بینی کرده است :

1. اشخاص دارای ضعف نفس یا اشخاصی که امکان سوء استفاده از هوا و هوس آنان وجود دارد ؛
2. اشخاص غیر رشید. منظور از اشخاص غیر رشید ، افراد صغیر ، مجنون و سفیه است. بنابراین قانون گذار از این واژه معنایی اعم را اراده کرده است.

البته برخی بر این باورند که منظور از غیررشید در این ماده معنای اعم آن بوده و علاوه بر صغیر، مجنون و سفیه،  اشخاص عقب مانده و ابله را نیز شامل می شود.

جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص با چه رفتاری محقق می شود؟ (عنصر تحقق جرم سوء استفاده از ضعف نفس)

برای تحقق جرم سوء استفاده از ضعف نفس و امکان مجازات مرتکب آن وجود سه عنصر مادی، معنوی و قانونی لازم و ضروری است که در ادامه هریک را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می دهیم.

• عنصر مادی جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص: منظور از عنصر مادی رفتاری (اعم از فعل یا ترک فعل) است که قانون گذار انجام آن را مستوجب مجازات دانسته است. در جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص نیز قانون گذار تحصیل نوشته یا سند از شخص دارای ضعف نفس یا هوی و هوس یا غیر رشید را جرم دانسته است. اما قبل از تشریح کامل عنصر مادی باید موضوع جرم را دقیق تر بشناسیم.

موضوع جرم مذکور وفق ماده 596 قانون مجازات اسلامی عبارت ست از:«نوشته یا سندی اعم از تجاری یا غیرتجاری از قبیل برات، سفته، چک، حواله، قبض و مفاصاحساب و یا هرگونه نوشته‌ای که موجب التزام وی یا برائت ذمه گیرنده سند یا هر شخص دیگر میشود» با توجه به قید سند و نوشته در ماده مذکور وجوه نقد یا سایر اشیاء و اموال موضوع این جرم قرار نگیرند لذا اگر شخصی با سوء استفاده از ضعف نفس شخص دیگر تلفن همراه اورا از او بگیرد مشمول ماده 596 نمی شود و ممکن است تحت عنوان جرایم دیگر قابل مجازات باشد.

سند تحصیل شده می تواند از اسناد تجاری یا غیر تجاری باشد ؛ مواردی مثل برات ، سفته ، چک ، حواله ، قبض و مفاصا حساب را قانون گذار به صورت تمثیلی در متن ماده فوق مورد اشاره قرار داده و در ادامه مقرر می کند که هر گونه نوشته ای که موجب التزام یا برائت ذمه بزه دیده گردد می تواند موضوع جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص قرار گیرد.

• عنصر معنوی یا روانی جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص: عنصر روانی به زبان عامیانه قصد و نیت و عمد طرف در انجام آن فعل مجرمانه است. در بحث عنصر معنوی جرم سو استفاده از ضعف نفس علاوه بر انجام فعل مادی که در بالا توضیح دادیم مرتکب باید دارای قصد ارتکاب عمل را نیز داشته باشد و اقدام او به صورت عمدی و آکاهانه و اختیاری صورت بگیرد لذا از همین رو اگر شخصی به دلیل اکراه شخص دیکگر مرتکب این جرم شود قابل مجازات نیست.

همچنین برای تحقق رکن معنوی در این جرم ضروری است که مرتکب نسبت به وضعیت بزه دیده یعنی همان ضعف نفس و هوی و هوس و غیر رشید بودن او عالم باشد ودر صورت جهل مرتکب به این موارد عنصر معنوی محقق نمی شود.

• عنصر قانونی جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص: ماده قانونی که جرم سوء استفاده از ضعف نفس دیگران را جرم انگارینموده ماده 596 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات می باشد.

ورود خسارت به بزهدیده شرط تحقق این جرم است؟

صرف تحصیل سند یا نوشته از بزه دیده باعث تحقق این عنوان مجرمانه می گردد و ورود خسارت و ضرر به او از شرایط لازم برای تحقق این جرم محسوب نمی شود. بنابراین با اخذ سند یا نوشته از اشخاص یاد شده ، جرم تام محقق و مرتکب قابل تعقیب است. اما اگر در اثر این جرم خسارتی به بزه دیده وارد شد مثلا مرتکب با اخذ چک از بزه دیده اقدام به برداشت پول نموده باشد مکلف به جبران خسارت وارده است.

مجازات جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص

قانون گذار برای اشخاص مرتکب این عنوان مجرمانه مجازات حبس و جزای نقدی پیش بینی کرده است ؛ ضمن اینکه مرتکب ملزم به جبران خسارات وارده بر بزه دیده نیز می گردد. مجازات این جرم حبس درجه شش ( سه ماه تا یک سال ) و جزای نقدی از بیست میلیون تا هشتاد میلیون تومان پیش بینی شده است.

در ادامه با توجه به رابطه میان شخص بزه دیده و مرتکب جرم ، قانون گذار مبادرت به تشدید مجازات مرتکب نموده است ؛ به این ترتیب که مقرر شده در صورتی که مرتکب سمت ولایت ، وصایت یا قیمومت را بر شخص بزه دیده داشته باشد مستحق مجازات شدید تر یک ونیم تا سه و نیم سال حبس بوده و ضمناً محکوم به جبران خسارات وارد بر بزه دیده نیز می گردد.

آیا جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص از سوی شاکی قابل گذشت است؟ ( قانون کاهش مجازات حبس تعزیری )

تا پیش از 19 خرداد 1399 جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص از جمله جرایم غیر قابل گذشت محسوب می شد و بدین ترتیب شروع به تعقیب مرتکب جرم و تحقیق از وی نیازمند به شکایت شاکی خصوصی نبوده و مقامات مربوطه به هر طریقی که از ارتکاب جرم مطلع می شدند ، اقدام به تحقیقات می نمودند. همچنین موقوف شدن تعقیب و مجازات مرتکب نیز با اعلام گذشت و رضایت شاکی محقق نمی شد و وی با وجود گذشت و رضایت شاکی نیز مورد محاکمه قرار می گرفت و تنها تاثیر رضایت شاکی این بود که موجب تخفیف در مجازات وی می شد.

پس از تاریخ مذکور و با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری ، سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص نیز در زمره جرایم قابل گذشت قرار گرفته و شروع به تعقیب مرتکب نیازمند به شکایت شاکی است و رضایت وی باعث موقوفی تعقیب و اجرای مجازات مرتکب می شود.

سخن پایانی

اثبات ضعف نفس یا هوی و هوس اشخاص در مواردی که فرد دچار سوء استفاده از ضعف نفس شده امری پیچیده است. برای مثال اگر شخصی درگیر اعتیاد باشد و شخص ثالثی با سوء استفاده از ضعف نفس و با قول تهیه مواد مخدر اقدام به اخذ سند تعهد آور از او نماید طریقه اثبات این که شخص معتاد در وضعیتی قرارداشته که بخاطر تهیه مواد مخدر از او سوء استفاده شد مسئله ای پیچیده است. به همین دلیل توصیه می شود در مواردی که بزه دیده این جرم واقع شدید با وکلای متبحر در این زمینه مشورت نمایید.

حتی در برخی موارد دیده می شود که شخصی در کمال صحت و سلامت عقلی اقدام به صدور سند تجاری می نماید و بعدا اقدام به شکایت کیفری می نماید و مدعی می شود که دارنده چک یا سفته از ضعف نفس او سوء استفاده نموده است.

دفتر حقوقی بین المللی دادپویان حامی با همراهی وکلای پایه یک دادگستری ، حقوقدانان و کارشناسان متخصص آماده ارائه خدمات مشاوره ای ، تهیه و تنظیم شکوائیه و نیز لوایح دفاعیه و هم چنین قبول وکالت در دعاوی کیفری در تمامی مراحل رسیدگی از جمله دادسرا و شعب دادگاه های بدوی و تجدیدنظر می باشد.