مراحل قانونی ابطال قرارداد | تفاوت ابطال و بطلان قرارداد چیست؟

قراردادها اصلی ترین بخش در معاملات تجاری می باشند و در آن تعهدات طرفین و تضامین و نحوه انجام قرارداد با توافق طرفین مشخص می شود. اما چه اتفاقی می افتد که زمانی که یک قرارداد نیاز به ابطال پیدا می کند؟ با توجه به آثاری که از ابطال قرارداد ناشی می شود، باید موارد ابطال را به درستی بشناسید تا در صورت ایجاد معاملات حقوقی مختلف، شرایط ابطال آن را ایجاد نکنید.

دعوای بطلان و ابطال قرارداد از شایع ترین دعاوی مطروحه در مراجع دادگستری می باشد و دارای پیچیدگی های فراوانی است. به همین جهت در این مقاله سعی نموده ایم موارد قانونی ابطال قرارداد، نحوه طرح دعوا و آثار ناشی از آن و همچنین تفاوت ابطال و بطلان قرارداد را مورد بررسی قرار دهیم. اگر به دنبال کسب اطلاعات در این زمینه هستید با ما همراه باشید تا با زوایای مختلف این موضوع آشنا شوید.

ابطال قرارداد به چه معناست؟

ابطال قرارداد به معنای از بین رفتن قرارداد در اثر عدم وجود شرایط اساسی صحت می باشد. طبق قانون اصل بر صحت قرارداد می باشد مگر اینکه یکی از شرایط مقرر در قانون را دارا نباشد. برای مثال عدم اهلیت یکی از طرفین قرارداد، موجب ابطال آن می شود. اما در برخی از موارد مانند معامله فضولی در صورت تنفیذ از سوی مالک قرارداد صحیح است اما در صورت عدم تنفیذ باعث ابطال معامله فضولی می گردد.

تفاوت ابطال و بطلان قرارداد چیست؟

شاید ابطال و بطلان قرارداد در نگاه اول یکسان به نظر برسد اما با یکدیگر تفاوت دارد و باید در استفاده از این اصطلاحات دقت نمود.

1. بطلان قرارداد به این معناست که قرارداد از ابتدا معتبر نبوده و هیچ گاه به عنوان یک قرارداد معتبر شناخته نمی شود. در چنین حالتی قرارداد هیچ گونه آثار قانونی ندارد و تعهداتی را برای طرفین ایجاد نمی کند. از جمله دلایل بطلان می توان به دلایلی مانند عدم اهلیت طرفین، نامشروع بودن موضوع قرارداد اشاره نمود. بطلان معامله صوری از این نوع است که چون از ابتدا قصد انشاء وجود نداشته باطل می باشد.
2. ابطال قرارداد به این معناست که قرارداد از ابتدا صحیح بوده اما شرایطی ایجاد شده که قرارداد را اعتبار انداخته است. در ابطال قرارداد، از زمان باطل شدن دارای آثار قانونی نمی باشد. برای مثال در ابطال قرارداد مشارکت در ساخت تعهدات طرفین تا زمان باطل شدن پابرجاست.

با توجه پیچیدگی این عناوین و تاثیر استفاده صحیح آن در طرح دعاوی بهتر است قبل از هرگونه اقدامی با وکیل قرارداد متخصص مشاوره لازم را دریافت نمائید.

مطالعه بیشتر: دفاع در مقابل ادعای صوری بودن معامله

تفاوت فسخ و ابطال قرارداد

فسخ به این معناست که قرارداد معتبری به دلایلی مانند نقض تعهدات یا خیار شرط مندرج در قرارداد خاتمه یابد. در فسخ قرارداد تعهدات تا زمان فسخ معتبر می باشد.

بیشتر بخوانید: شرایط قانونی فسخ قرارداد برای طرفین معامله

در حالی که ابطال به معنای لغو اعتبار یک قرارداد به دلیل وجود شرایطی است که آن را از ابتدا یا در طول زمان غیرقابل اجرا می‌کند.

موارد بطلان معامله

موارد اعلام بطلان معامله به مواردی گفته می شود که سبب از بین رفتن معاملات به صورت طبیعی می شوند که عبارتند از:

• بطلان معامله به علت فقدان اهلیت

داشتن اهلیت یکی از شرایط اساسی برای صحت معاملات بوده و عدم آن موجب بطلان معامله می شود. اهلیت دو نوع است. اهلیت تمتع یعنی توانایی برای دارا شدن و اهلیت استیفاء یعنی توانایی قانونی برای اجرای حق که به آن اهلیت تصرف نیز گفته می شود. در چنین مواردی می توان ابطال معامله به دلیل حجر را از دادگاه درخواست نمود.

• بطلان معامله به جهت عدم وجود قصد و رضا

اگر طرفین قصد ایجاد عقد را به هر دلیلی نداشته باشند، قرارداد قطعا باطل خواهد بود زیرا عقد از قصد تبعیت می کند. در چنین مواردی معامله صوری بوده و دارای اعتبار قانونی نمی باشد. یکی از جهت رایج در ابطال قراردادهای بانک همین مورد است.

مطالعه بیشتر: دلایل ابطال قرارداد بانکی و شرایط آن

• بطلان معامله به جهت غیرقانونی بودن یا نامشروع بودن مورد معامله

در صورتی که مورد معامله یکی از شرایط ذیل را نداشته باشد معامله باطل می گردد:

-مالیت نداشته باشد.

-در زمان وقوع عقد وجود نداشته باشد.

-منفعت مشروع نداشته باشد یا از حیث قانونی قابلیت نقل و انتقال نداشته باشد.

-انجام آن نامقدور باشد یا غیرقابل تسلیم باشد.

-منفعت عقلایی نداشته باشد.

• بطلان معامله به جهت اشتباه در مورد معامله یا موضوع آن

یکی از موارد ابطال معامله، اشتباه در مورد عقد است. برای مثال شما قصد خرید ملک مسکونی دارید اما طرف دیگر قصد فروش مغازه تجاری را داشته باشد. و یا اینکه شما وسیله ای را به دلیل ویژگی خاص آن خریداری کنید اما پس از معامله متوجه می شوید مورد معامله فاقد آن ویژگی باشد.

یکی دیگر از موارد ابطال قرارداد به جهت ابطال شرط قرارداد می باشد که در مقاله مجزایی توضیحات لازم داده شده است و برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید به این مقاله مراجعه نمائید.

آثار ابطال و اعلام بطلان قراردادها بر طرفین

ابطال قرارداد آثاری را بر روابط طرفین و اشخاص ثالث خواهد داشت که به شرح ذیل توضیح خواهیم داد:

تاثیر ابطال قرارداد بر روابط طرفین

منظور از روابط طرفین، حقوق و تعهداتی است که طرفین در ارتباط با عقد در برابر یکدیگر پیدا می کنند. برای عقد باطل از حیث بطلان، اثر حقوقی نمی توان شناخت. چه این که عقد باطل در عالم حقوق تحقق پیدا نمی کند تا منشا اثر حقوقی باشد. اما در صورتی که طرفین به مناسبت عقد باطل، مالی را به یکدیگر تسلیم کرده یا عملی را برای یکدیگر انجام داده باشند، زمینه برای پیدایش حقوق و تعهدات طرفین در برابر یکدیگر فراهم می شود.
لذا در این صورت باید آنچه در مقام اجرای عقد به دست آمده یا به ظاهر تملک شده است بازگردانده شود. مثال بارز در این زمینه استرداد ثمن معامله باطل می باشد.

تلف دو عوض یا یکی از آن ها مانع اجرای آثار اعلام بطلان قرارداد نیست. چنانچه قانون مدنی مقرر می دارد:

تلف یکی عوضین مانع اقاله نیست. در این صورت به جای آن چیزی که تلف شده است مثل آن در صورت مثلی بودن و قیمت آن درصورت قیمی بودن داده می شود.

تاثیر ابطال قرارداد نسبت به اشخاص ثالث

اصولا غیر از طرفین قرارداد، اشخاص دیگری وجود دارند که اراده ایشان در تشکیل قرارداد دخالت نداشته اما ممکن است اثر عقد از طرفین به آنها سرایت کند. این اشخاص را قائم مقام می گویند. اشخاص قائم مقام به دو دسته تقسیم می شوند:

• قائم مقام عام که عبارت از وراث است.

• قائم مقام خاص که شامل منتقل الیه مال موضوع قرارداد و یا طلبکار طرف قرارداد است.

قائم مقام عام: این نوع قائم مقامی، درحقیقت ادامه دهنده شخصیت حقوقی طرف قرارداد است که آثار قرارداد از او سرایت میکند. قائم مقامی نسبت به تعهدات مورث اصولا محدود به حدود اموالی است که به ارث از شخص متعهد به قائم مقام انتقال یافته است.
قائم مقام خاص: کسانی که قائم مقام خاص یکی از دو طرف عقد شده اند از اعلام بطلان صدمه می بینند. به ویژه درجایی که او با حسن نیت به معامله بپردازد و از بطلان سبب حق انتقال دهنده آگاه نباشد. بی گمان او در هر حال حق رجوع به انتقال دهنده را دارد و می تواند مالی را که بیهوده و ناروا داده است بازستاند. لیکن این حق نیز به طور کامل راه ضرر به او را نمی بندد.

خسارات ناشی از ابطال قرارداد

بطلان قرارداد وسیله جبران خسارت نیست. بنابراین درخواست بطلان قرارداد منافاتی با خواستن زیان های ناشی از تقصیر طرف قرارداد ندارد. آنچه مانع از گرفتن خسارت می شود این است که زیان دیده نیز مقصر باشد. چندان که بتوان گفت خود اقدام به ضرر خویش کرده است.

مانند اینکه خریدار مالی بداند که مالک، دیگری است و فروشنده از او نمایندگی ندارد. دیگر نمی تواند از بابت ابطال چنین قراردادی خسارت بخواهد. هرچند که تقصیری هم به طرف او نسبت داده شود.

لزوم طرح دعوای ابطال قرارداد

در مورد قراردادهای باطل، حکم دادگاه هیچ نقشی جز اعلام واقعیت ندارد. عقد باطل در حکم هیچ است و برای برهم زدن و فرو ریختن ارکان فاسد آن حکم دادگاه ضروری به نظر نمی رسد. اما به دلیل اینکه قرارداد باطل حکایت از وجود پیمانی بین دو طرف آن می کند و قانونگذار نیز به آن احترام می گذارد، حکم دادگاه برای شکستن این پیمان و کشف واقع لازم است.

به ویژه جایی که قرارداد به آگاهی عموم می رسد یا در دفتر املاک ثبت می شود، این ضرورت آشکارتر است. چرا که برای حذف عقد باطل از صحنه روابط حقوقی نیاز به اعلام رسمی دادگاه بیشتر احساس می شود.

مانند موردی که ملکی با سند رسمی فروخته می شود و سردفتر انتقال ملک را در سند مالکیت می نویسد و مامور ثبت آن را در دفتر املاک وارد می کند. بنابراین قانون، انتقال گیرنده را مالک می شناسد و هیچ ادعای مخالفی در برابر آن شنیده نمی شود. درچنین فرضی هرگاه انتقال دهنده بخواهد به بطلان انتقال استناد کند چاره ای جز اقامه دعوی بطلان ندارد. زیرا تنها اعلام قطعی دادگاه است که می تواند انتقال را از دفتر رسمی ثبت اسناد و دفتر املاک بزداید و وضع را به حالت پیشین بازگرداند.

لزوم اقامه دعوا اختصاص به موردی ندارد که ذینفع در اعلام بطلان به طور مستقل برای حذف عقد از روابط حقوقی خود اقدام می کند. درفرضی هم که به مالکیت مورد اعتراض در برابر او استناد می شود گاه ضرورت پیدا می کند و به دعوای طاری اقامه می شود. لذا درخواست اعلام بطلان را به عنوان دفاع نیز می توان مطرح کرد.

مواردی که باید در دادخواست ابطال قرارداد رعایت شود

با توجه به اهمیت دادخواست در دعاویی مانند ابطال قرارداد، ذکر نکات ذیل لازم و ضروری می باشد:

• خواهان می تواند فروشنده یا خریدار یا شخص ثالث باشد.
• در صورتی که خواهان خریدار است، خوانده باید فروشنده قرار گیرد. اما در موردی که خواهان شخص ثالث می باشد، دعوا باید علیه خریدار و فروشنده مطرح شود. در صورتی فروشنده به شخص دیگری وکالت فروش ملک را داده باشد، نیازی نیست دعوا علیه وکیل مطرح شود.
• در دادخواست باید تمامی مدارک و مستندات و قراردادی که تقاضای ابطال دارید پیوست شود.
• اگر موضوع قرارداد باطل ملک باشد و بیم آن می رود که در حین رسیدگی به شخص دیگری منتقل شود و به علت خوانده قرار نگرفتن منتقل الیه قرار عدم استماع دعوا صادر شود، بهتر است همزمان با خواسته اصلی،  صدور دستور موقت نیز درخواست شود.
• خواسته دعوا تقاضای صدور حکم بر اعلام و تائید بطلان معامله به یکی از جهات قانونی می باشد. البته خواسته های دیگری مانند ابطال وکالتنامه و یا ابطال سند رسمی نیز می تواند توامان یا این خواسته و در یک دادخواست مطرح شود.
• با توجه به پیچیدگی دعوای بطلان قرارداد یا معامله بهتر است از وکیل متخصص در این زمینه کمک بگیرید.

ابطال قرارداد مالی است یا غیر مالی؟

در خصوص اینکه ابطال قرارداد مالی است یا غیرمالی باید گفت، بستگی به مال موضوع دعوا دارد. اگر مال موضوع دعوای بطلان معامله مال منقول باشد، قابل تقویم بوده و هزینه دادرسی تابع ارزش گذاری و تقویم خواهان است. اگر موضوع دعوای بطلان معامله از اموال غیرمنقول باشد، هزینه دادرسی بر اساس ارزش منطقه ای املاک محاسبه می شود. بنابراین می توان گفت دعاوی ابطال قرارداد با توجه به رویه غالب دادگاه ها دعوای مالی محسوب می شود.

دادگاه صالح رسیدگی به دعوای ابطال قرارداد

اگر دادخواست ابطال قرارداد در خصوص اموال منقول باشد، طبق ماده ۱۱ قانون آئین دادرسی مدنی، خواهان اختیار گزینش صلاحیت خواهد داشت. یعنی می تواند در دادگاه محل اقامت خوانده یا در دادگاه محل تنظیم قرارداد یا محل انجام تعهد اقامه دعوا نماید.

اگر خواهان دادخواست بطلان معامله را در خصوص مال غیرمنقول مطرح نموده باشد، دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول صالح به رسیدگی است.

نظریه مشورتی ابطال یا بطلان قرارداد

در نظریه مشورتی شماره ۴۵/۱۴۰۰/۷ مورخ ۱۹/۲/۱۴۰۰ که از سوی اداره حقوقی قوه قضائیه صادر گردیده است چنین بیان شده:

عبارات دعوای ابطال و دعوای اعلام بطلان در ادبیات حقوقی هر دو استعمال شده است و به نظر می رسد استفاده از تعبیر اول در مواردی که همچون رد معامله فضولی و یا دعوای ابطال موضوع ماده ۱۳۱ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت و تعبیر دوم در خصوص مواردی که عقد از ابتدا شرایط صحت را نداشته و از دادگاه درخواست می شود تا با احراز این امر باطل بودن عقد را اعلام نماید دقیق تر است.

در پایان باید گفت ابطال قرارداد یکی از روش های قانونی برای از بین بردن قرارداد می باشد. بنابراین در هنگام تنظیم قرارداد باید موارد قانونی را رعایت نمایید و بهتر این است از یک وکیل متخصص کمک بگیرید تا از بروز مشکلاتی مانند ابطال قرارداد جلوگیری نمائید.

جهت مشاوره تنظیم قرارداد  و درخواست وکیل متخصص قرارداد، فرم زیر را تکمیل نموده و با ما تماس حاصل نمایید.

دفتر حقوقی دادپویان حامی با بهره مندی از وکلای باتجربه و متخصص در حوزه قرارداد آماده ارائه خدمات حقوقی خویش از مرحله مذاکره و تنظیم قرارداد تا مرحله طرح دعاوی و یا دفاع در قبال دعاوی مطروحه در زمینه ابطال قرارداد می باشد.

با مشاوره حرفه‌ای و دقیق، می‌توانید بهترین راه‌حل ‌ها را برای مسائل حقوقی خود بیابید. برای اطلاعات بیشتر و رزرو وقت مشاوره، به وب‌ سایت ما مراجعه کنید یا با شماره تلفن ‌های ما تماس بگیرید.