قرارداد خرید دین یکی از عقود مبادله ای می باشد که در سال های اخیر رواج و توسعه زیادی پیدا کرده است. تعریف قرارداد خرید دین در ماده یک دستورالعمل اجرایی خرید دین مصوب ۲۵/۵/۱۳۹۰ شورای پول و اعتبار اینگونه می باشد: «خرید دین قراردادی است که به موجب آن شخص ثالثی، دین مدت دار بدهکار را به کمتر از بیع اسمی آن به صورت نقدی از داین خریداری می کند. خرید اسناد و اوراق تجاری ناشی از معاملات تجاری اشخاص حقیقی یا حقوقی به قیمتی کمتر از قیمت اسمی آنها.»
به قرارداد خرید دین، تنزیل اسناد تجاری نیز گفته می شود که در جلسه ۴۷۱ مورخ ۲۶/۸/۶۱ توسط شورای پول و اعتبار، آئین نامه موقت تنزیل اسناد و اوراق تجاری (خرید دین) و مقررات اجرای آن، تصویب گردید و فقهای شورای نگهبان نیز آن را مغایر با موازین شرعی و قانون اساسی تشخیص ندادند.
ویژگی های قرارداد خرید دین
تسهیلات خرید دین نیز مانند سایر عقود بانکی دارای ویژگی هایی است که به شرح ذیل می باشد:
- خرید دین جزء تسهیلات کوتاه مدت است.
- خرید دین جهت تامین نیازهای مالی واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی است.
- سررسید تسهیلات در قالب خرید دین حداکثر یک سال می باشد.
- موضوع معاملات خرید دین صرفاً ناظر به اسناد تجاری و اوراق مبادله ای است که مفاد آن حاکی از دین واقعی و ناشی از معاملات تجاری است.
- اعتبار تعهد اسناد تجاری در زمره شرایط اساسی این قبیل معاملات می باشد.
شرایط تنزیل اسناد تجاری
- تنزیل اسناد و اوراق تجاری حاکی از بدهی موضوع معاملات تجاری امکان پذیر است.
- دین باید حقیقی باشد اما چنانچه در قرارداد شرط شود که مدیون در سررسید دین خود را پرداخت ننماید، طلبکار شخصاً متعهد پرداخت باشد، چنین شرطی صحیح می باشد.
- سررسید اوراق تجاری نباید بیش از یک سال باشد.
- بانک ها مجاز هستند اوراق و اسناد تجاری را به قیمتی کمتر از مبلغ اسمی آنها تنزیل نمایند .
شرایط اعطای تسهیلات خرید دین
بر حسب آئین نامه اعطای تسهیلات اعتباری خرید دین، بانک ها می توانند با رعایت شرایط ذیل نسبت به اعطای تسهیلات خرید دین به مشتریان اقدام نمایند:
- اخذ تامین لازم و کافی از مشتری
- اعطای تسهیلات به اصناف، کسبه و سایر اشخاصی که نتوانند تسهیلات دیگری اخذ نمایند.
- اعتبار مذکور با حواله قابل برداشت نبوده و صرفاً از طریق خرید اسناد تجاری قابل استفاده می باشد.
- تنزیل کنندگان باید فعالیت تجاری داشته باشند.
- سفته نیز قابل تنزیل در بانک می باشد بدین شکل که مشتری برای خرید کالاهای مورد نیاز خود، اقدام به صدور سفته می نماید و فروشندگان کالاها، سفته ها را نزد بانک تنزیل می نمایند.
- اسنادی که تنزیل می گردد، اعتبار مشتری محسوب شده و فقط توسط متعهد اصلی قابل پرداخت است و بانک حق مراجعه به تنزیل کننده را نخواهد داشت.
- در حدی که وجه اسناد تنزیل شده، واریز می گردد، حساب اعتباری تا همان حد تسویه شده و می تواند مجدداً مورد استفاده قرار گیرد.
آیا قرارداد خرید دین از نظر شرعی صحیح می باشد؟
طبق نظر مشهور فقهای امامیه معامله بدهی به مبلغ کمتر به خود شخص متعهد فاقد اشکال است. اما راجع به امکان فروش این بدهی به شخص ثالث گفته شده چنانچه دین واقعی باشد، خرید و فروش تنزیل آن به قیمت کمتر از قیمت اسمی دین صحیح است.
دبیر شورای نگهبان در پاسخ به استعلام رئیس کل بانک مرکزی راجع به دستورالعمل اجرایی اعتبار در حساب جاری در قالب خرید دین مصوب ۷/۱۲/۸۴ طی نامه شماره ۱۶۵۴۴/۳۰/۵۸ مورخ ۴/۵/۸۵ اعلام نمود در مواردی که عنوان دین ذکر نشده، شائبه خرید خود اسناد و اوراق است که خلاف موازین شرع بوده و باید اصلاح گردد. بدین ترتیب قالب خرید دین برای تنزیل اسناد تجاری از سوی شورای نگهبان صحیح قلمداد گردید و حرمت آن صرفاً ناظر به خرید اسناد و اوراق است. تا اینکه طبق ماده ۹۸ قانون برنامه پنجم توسعه کشور، عقد خرید دین به فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا مصوب ۱۳۹۰ اضافه گردید.
