حقوق و تکالیف متصدی حمل و نقل دریایی

حمل و نقل به وسیله کشتی یکی از انتخاب های تجار و بازرگانان برای ارسال کالاهای خود نزد خریدار می باشد. قانون گذار به جهت حمایت از تجار و بازرگانان و حفظ و سلامت کالا، در قانون تجارت، وظایفی را بر عهده متصدی حمل و نقل قرار داده است. جامعه بین المللی با افزایش صادرات و واردات، اقدام به صدور قوانینی در حوزه حمل و نقل دریایی نموده است. در این نوشتار به بررسی حقوق و تکالیف متصدی حمل و نقل دریایی می پردازیم.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل در قانون مدنی

قانون مدنی، متصدی حمل و نقل را در صورتی مسئول تلف یا گم شدن کالا می داند که متصدی حمل و نقل مرتکب تعدی و تفریط گشته باشد، در غیر اینصورت متصدی حمل و نقل همچون امین می باشد و مسئول تلف یا گم شدن محموله باری نیست.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل در قانون تجارت

بنابر قانون تجارت، فرض بر مسئولیت متصدی حمل و نقل می باشد. بر اساس این قانون متصدی حمل و نقل مسئول تلف یا گم شدن محموله باری می باشد مگر اینکه بتواند در مرجع صالح خلاف آن را اثبات نماید، همچنین با اثبات این موضوع که تلف شدن کالا به سبب بسته بندی نادرست و عدم اطلاعات کافی از سوی ارسال کننده و مرسل الیه بوده است، از مسئولیت مبرا می گردد.

تکلیف متصدی حمل و نقل در رابطه با تضییع سریع محموله باری در قانون تجارت

طبق ماده ۳۸۵ قانون تجارت، چنانچه محموله باری به مقصد برسد و مرسل الیه مال را قبول نکند یا به او دسترسی نباشد  و محموله باری در معوض تضییع سریع باشد و یا قیمتی که می توان برای آن فرض کرد با مخارجی که بر آن شده تکافو ننماید،  متصدی حمل و نقل می بایست فورا مراتب را به اطلاع دادستان رسانده و با  نظارت او مال را به  فروش رساند. متصدی حمل و نقل موظف می باشد حتی المقدور ارسال کننده و مرسل الیه را از این که محموله باری به فروش خواهد رسید، مطلع نماید.

مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی در صورت خسارات ناشی از تاخیر تسلیم در قانون تجارت

متصدی حمل و نقل و ارسال کننده می توانند ضمن قرارداد حمل و نقل، مبلغی را برای میزان خسارت تعیین نمایند تا فروشنده بتواند در صورت بروز خسارت به آسانی و به سرعت نسبت به جبران ضرر و زیان خود اقدام نمایند، خسارت تعیین شده در قرارداد می تواند کمتر یا بیش تر از قیمت محموله باری باشد ؛چنانچه قرارداد در خصوص میزان خسارت ساکت باشد، میزان خسارت نمی تواند از خسارتی که ممکن است  در صورت تلف شدن محموله باری، مرجع صالح به آن حکم دهد، بیش تر باشد.

مسئولیت ناشی از تقصیر نماینده حمل و نقل در قانون تجارت

در برخی از موارد ارسال کننده، قرارداد حمل و نقل خود را با یک شرکت حمل و نقل منعقد می نماید و شرکت، شخصی را مامور ارسال کالا به مقصد می نماید. چنانچه راننده سبب آسیب به کالا گردد، ارسال کننده می تواند به هر یک از راننده یا متصدی حمل و نقل رجوع نماید. در صورتی که فروشنده به متصدی حمل و نقل رجوع نماید، او حق مراجعه به راننده مقصر را دارد.

مرور زمان اقامه دعوا علیه متصدی حمل و نقل 

طبق ماده ۳۹۳ قانون تجارت، خواهان می تواند چنان چه کالا تلف یا گم شده باشد ظرف یکسال از تاریخی که تسلیم می بایست در آن روز به عمل آمده باشد و در صورت خسارت ظرف یکسال از تاریخ تسلیم کالا در مرجع صالح اقامه دعوا نماید .

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی در قانون دریایی

در قانون دریایی در خصوص مسئولیت متصدی حمل و نقل میان حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد ، پاره ای  از حقوقدانان فرض را بر مسئولیت متصدی حمل و نقل قرارداده اند متصدی حمل و نقل مسئول کلیه خسارات وارده به کالا می باشد  در مقابل عده ای از حقوقدانان فرض را بر تقصیر متصدی حمل و نقل قرار داده اند ، بنابراین نظر ، خواهان می بایست تقصیر متصدی حمل و نقل را ثابت نماید . البته طرفین  می توانند در این خصوص ،ضمن قرارداد با یکدیگر توافق نمایند .

وظایف متصدی باربری در خصوص آماده سازی کشتی در قانون دریایی ایران

متصدی باربری مکلف می باشد قبل از هر سفر و در شروع آن، اقدامات ذیل را انجام دهد:

۱-آماده سازی کشتی برای دریانوردی ۲-فراهم کردن کارکنان و تجهیزات کشتی ۳-مرتب و آماده کردن انبارها و سردخانه ها و کلیه قسمت های دیگر کشتی که برای حمل کالا مورد استفاده قرار می گیرد.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی با استناد  به کنوانسیون بروکسل یا لاهه

در خصوص مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی با توجه به کنوانسیون بروکسل، میان حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. پاره ای از حقوقدانان با استناد به ماده ۴ کنوانسیون بروکسل فرض را بر تقصیر متصدی حمل و نقل می دانند که بر اساس آن، متصدی حمل و نقل مسئول خسارات وارده به کالا نمی باشد مگر آنکه صاحب کالا تقصیر متصدی حمل و نقل را اثبات نماید، در مقابل عده ای دیگر از حقوقدانان متصدی حمل و نقل را مسئول خسارات وارده به کالا می دانند مگر اینکه متصدی حمل و نقل بتواند در دادگاه ثابت نماید که فقدان یا خسارات وارده در نتیجه عدم قابلیت دریانوردی و یا شرایطی خارج از اختیارات او داده است.

شرط خلاف قوانین کنوانسیون در خصوص مسئولیت متصدی حمل و نقل

متصدی حمل و نقل و فرستنده کالا میتوانند در ضمن قرارداد حمل و نقل شرط نمایند که متصدی حمل و نقل مسئول کلیه خسارات وارده به کالا می باشد؛ آنان می توانند ضمن قرارداد حمل و نقل، درباره مسئولیت متصدی حمل و نقل نسبت به قابلیت دریانوردی کشتی شرایط خاصی که مخالف موازین عمومی و وظیفه مراقبت و مواظبت کارکنان و یا نمایندگان متصدی حمل و نقل و یا مامور مجاز او در مورد بارگیری، جا به جا کردن، صفافی، حمل، محافظت و مواظبت و تخلیه کالا نباشد، ذکر نمایند؛ مشروط بر اینکه در چنین حالتی بارنامه دریایی  تنظیم نشود و شرایط توافق شود، در قبض رسیدی که غیر قابل انتقال خواهد بود ذکر و عبارت ((غیر قابل انتقال)) در روی رسید مذکور قید شود.

وظایف متصدی حمل و نقل دریایی با استناد  به کنوانسیون بروکسل

متصدی حمل و نقل می بایست قبل از شروع هر سفر اقدامات ذیل را انجام دهد.

الف)کشتی را برای دریانوردی آماده کند

ب)کارکنان و تجهیزات و تدارکات کشتی را به طور مناسب تهیه و فراهم آورد

ج)انبارها و سردخانه ها و کلیه قسمت های دیگر کشتی را که برای حمل مورد استفاده قرار می گیرد را مرتب و مجهز آماده نماید.

همچنین متصدی حمل و نقل می بایست به جهت آنکه کالا در زمان جا به جا کردن و تخلیه آسیب نبیند دقت لازم را انجام داده و از محموله باری مراقبت و مواظبت نماید. متصدی حمل و نقل در صورت درخواست فرستنده بار موظف به صدور بارنامه می باشد. در بارنامه می بایست علائم و مشخصه ای که جهت شناسایی محموله باری ضروری است، مقدار بسته و اقلام و چگونگی ظاهر کالا ذکر گردد.

موارد معافیت مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی با استناد  به کنوانسیون بروکسل

طبق ماده ۴ کنوانسیون بروکسل، کشتی و متصدی باری هیچکدام مسئول فقدان یا خسارت ناشی از عدم قابلیت دریانوردی نخواهد بود؛ همچنین متصدی حمل و نقل در مقابل فقدان یا خسارات وارده که ناشی از تقصیر یا غفلت ارسال کننده یا مرسل الیه یا عوامل و یا مامور مجاز او باشد، مسئول نخواهد بود.

از دیگر موارد معافیت متصدی حمل و نقل، زمانی است که کشتی در دریا برای نجات جان آدم ها و اموال ناچار به انحراف مسیر خود می شود و در این راستا به کالا آسیب وارد می گردد. در این صورت متصدی حمل و نقل، مسئول فقدان یا خسارت وارده به کالا نخواهد بود.

چنانچه متصدی باربری بدون علم و اطلاع، اجناس قابل اشتعال و انفجار و یا خطرناک است را بارگیری نماید و بعدا از نوع و کیفیت آنان آگاه گردد می تواند در هر موقع و در هر مکانی که صلاح بداند، کالا را تخلیه و معدوم نماید و ملزم نیست غرامتی از سوی او به فرستنده پرداخت گردد.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی با استناد  به قواعد لاهه – ویزبی

در سال ۱۹۶۸ اصلاحیه هایی برای تکمیل مقررات لاهه ۱۹۲۴ تصویب شد که قواعد لاهه – ویزبی نام گرفت. بر اساس قواعد لاهه – ویزبی، متصدی حمل و نقل در صورت سهل انگاری در حمل بار یا ناوبری کشتی مسئول خسارات وارده به کالا می باشد. طبق قواعد لاهه – ویزبی، متصدی حمل و نقل از زمانی که کالا را از ارسال کننده دریافت می کند تا زمان تخلیه کالا مسئول کلیه خسارات وارده به کالا می باشد.

معافیت از مسئولیت متصدی حمل و نقل با استناد به قواعد لاهه – ویزبی

بر اساس ماده ۴ قواعد لاهه – ویزبی، نه حمل کننده و نه کشتی هیچ کدام مسئول زیان یا خسارات وارده ناشی از عدم استحکام و آمادگی کشتی نخواهد بود مگر در صورتی که حمل کننده در جهت حفظ محموله باری، اقدامات لازم را انجام نداده باشد، از آنجا که قواعد لاهه – ویزبی، تکمیل شده معاهده لاهه می باشد، سایر موارد معافیت مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی تابع معاهده لاهه می باشد.

موارد خارج از شمول کنوانسیون لاهه – ویزبی

حمل حیوانات زنده و بارگیری بر روی عرشه کشتی از جمله مواردی می باشد که قواعد لاهه – ویزبی شامل آن نمی گردد. در خصوص حیوانات زنده، از آنجا که بیماری عفونی دام غیر قابل تشخیص می باشد، چنانچه آسیبی به محموله باری وارد گردد، متصدی حمل و نقل می بایست ثابت کند که محموله باری به واسطه چنین تهدیداتی تلف شده است؛ در مقابل فرستنده باید در دادگاه ثابت نماید که تلف کالا ناشی از تقصیر متصدی حمل و نقل بوده است.

شرایط بارگیری بر روی کشتی با بقیه بارگیری ها متفاوت می باشد، بر اساس قواعد لاهه – ویزبی، محموله باری می بایست روی عرشه کشتی استقرار یابد و ضمن بارنامه به این موضوع اشاره گردد.

مرور زمان در قواعد لاهه – ویزبی

مدعی می تواند ظرف یکسال علیه متصدی حمل و نقل در مرجع صالح اقامه دعوا نماید.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی با استناد به مقررات هامبورگ

بر اساس تفاهم نامه هامبورگ، مسئولیت متصدی حمل و نقل مبتنی بر اصل تقصیر یا خطای مفروض می باشد. بر اساس اصل تقصیر، متصدی حمل در صورتی از پرداخت خسارت وارد شده بر کالا مبرا می گردد که در مرجع صالح بتواند ثابت نماید که خطایی یا تقصیری انجام نداده است و تمام اقدامات لازم را برای حفظ کالا انجام داده است و خواهان می بایست در مرجع  صالح  تقصیر متصدی حمل و نقل را ثابت نماید ، متصدی حمل و نقل از زمانی که کالا را از فرستنده یا نماینده او تحویل می گیرد تا زمانی که کالا را به گیرنده یا نماینده او تحویل می دهد مسئول کلیه خسارات وارده به کالا می باشد.

موارد معافیت از مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی با استناد به مقررات هامبورگ

متصدی حمل و نقل دریایی در صورتی از مسئولیت مبری می گردد که بتواند ثابت نماید که خود او و مامورانش  تمام اقدامات لازم را در جهت حفظ کالا و جلوگیری از آسیب انجام داده اند.

مطابق بند ۵ ماده ۵ مقررات هامبورگ، در مورد حیوانات زنده، متصدی حمل و نقل مسئول تلف، خسارت یا تاخیر در تحویل که ناشی از خطرات ویژه مربوط به این قبیل ترابری ها است نخواهد بود، مشروط بر اینکه متصدی حمل و نقل ثابت کند که حسب رهنمودهای فرستنده که در ارتباط با حیوانات به او داده شده عمل نموده و اینکه در اوضاع و احوال مروبطه، تلف، خسارت یا تاخیر قابل انتساب به این خطرات ویژه می باشد.

یکی دیگر از مواردی که متصدی حمل و نقل از مسئولیت معاف می باشد، در خصوص نجات افراد و اموال می باشد. مطابق بند ۶ ماده ۵ قواعد هامبورگ در به جزء خسارت مشترک، متصدی حمل و نقل در مورد تلف، خسارت یا تاخیر در تحویل که ناشی از تدابیر اتخاذ شده برای نجات افراد یا ناشی از تدابیر متعارف اتخاذ شده برای نجات اموال در دریا باشد، مسئولیتی ندارد.

در صورتی که محموله باری بر اثر آتش سوزی تلف گردد، چنانچه فرستنده ثابت نماید که بر اثر غفلت متصدی حمل و نقل یا نمایندگان او کالا از بین رفته است، متصدی حمل و نقل مسئول خسارات وارده به کالا می باشد.

حمل کالا روی عرشه کشتی یکی دیگر از موارد معافیت مسئولیت متصدی حمل و نقل می باشد؛بر اساس ماده ۹ قواعد هامبورگ، متصدی حمل و نقل مجاز به حمل کالا روی عرشه کشتی نیست مگر اینکه این نوع حمل به موجب توافق با فرستنده یا عرف تجارتی مربوط یا به تجویز مقررات حاکم صورت گیرد. در صورت توافق میان فرستنده و متصدی حمل و نقل، حمل کننده باید در بارنامه به این موضوع اشاره کند.

خسارات ناشی از تاخیر در تحویل کالا بر اساس مقررات هامبورگ

متصدی حمل و نقل ارسال کننده، در خصوص تحویل کالا در موعد معین با یکدیگر ضمن قرارداد حمل و نقل توافق می نمایند، چنانچه کالا در موعد تعیین شده به فرستنده تحویل داده نشود، مدعی می تواند علیه او در مرجع صالح اقامه دعوا نماید.

مطابق بند ۳ ماده ۵ مقررات هامبورگ، اگر تاخیر در تحویل کالا بیش از ۶۰ روز به طول انجامد، خواهان اجازه دارد که کالا را تلف شده به حساب اورد و بر این اساس طرح دعوا نماید.

مرور زمان در مقررات هامبورگ

خواهان می تواند ظرف دو سال از تاریخی که کالا به صاحب کالا تحویل داده می شود و در صورت تلف شدن کالا، در تاریخی که کالا می بایست تحویل گردد، بر علیه متصدی حمل و نقل در مرجع صالح اقامه دعوا نماید.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل به استناد کنوانسیون روتردام

مسئولیت متصدی حمل و نقل به استنناد قوانین کنوانسیون روتردام بر مبنای فرض تقصیر می باشد و متصدی حمل و نقل مسئول فقدان ایراد خسارت و تاخیر در تحویل کالاها می باشد، مگر اینکه در مرجع صالح ثابت نماید که به علل دیگری کالا تلف یا ناقص شده است.

وظایف متصدی حمل و نقل دریایی با توجه به کنوانسیون روتردام

متصدی حمل و نقل می بایست با رعایت شرایط کنوانسیون روتردام و شرایط ضمن قرارداد حمل و نقل، باری را به گیرنده تحویل دهد، همچنین موظف می باشد ایمنی انبارهای کشتی و کلیه قسمت هایی که در آن ها کالا حمل میشود را فراهم آورده و بارنامه را تنظیم کرده و به ارسال کننده تحویل دهد.

موارد معافیت از مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی

چنانچه متصدی حمل و نقل ثابت نماید که خسارات وارده به جهت تقصیر و غفلت فرستنده کالا رخ داده است از مسئولیت معاف می گردد.

از موارد دیگری که سبب معافیت متصدی حمل و نقل از مسئولیت می گردد می توان به قوه قهریه اعتصاب و عیوب مخفی کالا، نجات جان اشخاص و اموال اشاره کرد.

خسارات ناشی از تاخیر کالا

طبق ماده ۱۷ کنوانسیون روتردام، متصدی حمل و نقل موظف می باشد کالا را در موعد معین به گیرنده تحویل دهد، در صورت عدم تحویل کالا در موعد مشخص شده خواهان می تواند علیه متصدی حمل، طرح دعوا نماید.

مرور زمان طرح دعوا با توجه به کنوانسیون روتردام

خواهان می تواند ظرف ۲ سال از تاریخی که کالا به فرستنده تسلیم گشته است یا در صورت فقدان کالا، در تاریخ معین شده در قرارداد، علیه متصدی حمل و نقل در مرجع صالح طرح دعوا نماید. پس از گذشت این مدت، طرح دعوا علیه خواهان مسموع نیست.

مرجع صالح

در خصوص مرجع صالح جهت طرح دعوا به کنوانسیون های مذکور حکمی را  مقرر نکرده اند. بر اساس قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب، خواهان می تواند جهت طرح دعوا به دادگاهی که قرارداد در آنجا منعقد گشته است یا دادگاهی که  کالا می بایست در آن جا تسلیم گردد یا دادگاه محل اقامت خوانده رجوع نماید.