آشنایی کامل با انواع بارنامه حمل‌ونقل بین‌المللی: دریایی، هوایی، جاده‌ای و ترکیبی

بارنامه یکی از اسناد بسیار مهم در تجارت بین الملل بوده و معمولا دلالت بر مالکیت کالا دارد. بسته به اینکه کالای از مسیر دریا، آسمان یا جاده سفر می‌کند، سندی با ساختار، کارکرد و قوانین حقوقی متفاوت برای آن صادر می‌شود. از پهنه اقیانوس‌ ها با بارنامه دریایی (Bill of Lading) گرفته تا آسمان‌ها با بارنامه هوایی (Air Waybill) و جاده‌ های بین‌المللی با بارنامه CMR، هرکدام ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند. این که انواع بارنامه و شرایط صدور آن به چه نحو است و چگونه می توان آن را از طریق ظهرنویسی به دیگری انتقال داد امری است که با آگاهی از ضوابط آن می توان از بسیاری از اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری کرد.

بارنامه چیست؟

بارنامه یک سند رسمی و قانونی است که توسط متصدی حمل (مانند شرکت کشتیرانی، هواپیمایی یا حمل‌ونقل جاده‌ای) صادر می‌شود و به فرستنده کالا تحویل داده می‌شود. طبق این سند متصدی حمل اقرار می‌نماید که کالای معینی را با کمیت، کیفیت و شرایط ظاهری مشخص از فرستنده به منظور حمل به مقصد معین، تحویل گرفته است و متعهد می‌شود که آن را در مقصد به دارنده قانونی سند در قبال ارائه نسخ اصلی بارنامه، تسلیم نماید.

انواع بارنامه های حمل بین المللی

انواع بارنامه حمل کالا بر اساس شیوه حمل می توان به موارد ذیل تقسیم نمود:

بارنامه دریایی (Bill of Lading)

بارنامه دریایی در مواردی صادر می شود که حمل کالا از طریق دریا باشد، در این صورت بارنامه از سوی صاحب کشتی با ذکر تعداد و کیفیت محموله تهیه و تنظیم شده و بر طبق آن بارگیری می شود.

بارنامه هوایی (Air Waybill – AWB)

هر متصدی حمل و نقل می توان از فرستنده کالا بخواهد سندی تحت عنوان بارنامه هوایی تنظیم و به او تسلیم نماید. فرستنده کالا هم می تواند از متصدی حمل بخواهد که بارنامه را بپذیرد. در حمل و نقل هوایی الزامی به صدور بارنامه نمی باشد.

بارنامه جاده‌ای (Road Waybill / CMR)

در حمل و نقل زمینی هم بارنامه ای تنظیم می شود که به امضای فرستنده و حمل کننده می رسد. سندی که برای حمل و نقل جاده‌ای بین‌المللی کالا، به‌ خصوص در کشورهای عضو کنوانسیون CMR، صادر می‌شود.

بارنامه راه‌آهن (Rail Waybill / CIM)

بارنامه به عنوان قرارداد حمل و نقل بین المللی کالا به وسیله راه آهن تلقی شده و به محض آنکه ایستگاه فرستنده، کالای تجارتی را همراه با بارنامه پذیرفت انعقاد قرارداد حمل و نقل رسمیت پیدا می کند.

بارنامه حمل مرکب (FBL)

بارنامه حمل مرکب از جمله اسناد مورد استفاده موسسات حمل و نقل و بیمه در تجارت بین الملل است که در مواردی کاربرد دارد که برای حمل از چند نوع وسیله مانند کامیون، کشتی، قطار و هواپیما استفاده شود. این نوع از بارنامه سند حمل سراسری کارگزاری بوده و قابل معامله می باشد.

بارنامه دریایی چیست؟

بارنامه دریایی عبارت است از سندی که حمل کننده یا نماینده وی پس از وصول کالا صادر می نماید و حاکی از حمل کالایی معین و مشخص از یک محل (مبدا) به محلی دیگر (مقصد) به وسیله کشتی در قبال کرایه حمل معین است.

به بیان دیگر می توان گفت بارنامه هم مانند قرارداد حمل و نقل دریایی، سندی است که ارتباط قانونی بین فرستنده مندرج در یک بارنامه و گیرنده همان کالا را برقرار می کند.

انواع بارنامه های دریایی

بارنامه هایی که در پی قرارداد حمل و نقل دریایی صادر می شوند بسته به ویژگی ها و قابلیتهای آنها به انواع مختلفی تقسیم می شوند. که در ذیل به بررسی مهم ترین و شایع ترین آنها می پردازیم.

بارنامه دریایی متعلق به سرویس های منظم کشتیرانی

این نوع بارنامه ها جهت حمل محموله کشتی هایی صادر می گردد که دارای برنامه حرکت مشخصی بوده و مسیرهای مشخصی که از قبل تعیین شده را طی می کنند. حمل محموله به وسیله این شرکت ها بر اساس مقررات خاص آنها می باشد که بر اساس نرخ مشخصی نیز صورت می گیرد.

بارنامه های پشت سفید

ظهر این نوع بارنامه ها حاوی تمام قرارداد حمل نبوده و معمولاً به مقررات خاص در این مورد اشاره می کند. در واقع در این دسته از بارنامه ها، حدود، تکالیف و مسئولیت های متصدی در حمل و نقل دریایی به مقررات خاصی مثل کنوانسیون های بین المللی ارجاع می شود.

بارنامه سراسری

طبق این دسته از بارنامه های دریایی یک قسمت از حمل محموله الزاماً باید از طریق دریا و به وسیله شرکت (متصدی حمل) صادر کننده صورت گیرد. قسمت های دیگر سفر ممکن است از طریق دریا یا غیر آن و توسط متصدی حمل یا به وسیله شرکت های دیگر انجام شود.

چیزی که در این بارنامه ها مهم است این می باشد که بخشی از سفر توسط متصدی حمل طرف قرارداد (صادر کننده بارنامه) و از طریق دریایی صورت پذیرد. به این بارنامه ها بارنامه غیر مستقیم نیز گویند.

بارنامه ترانسشیپمنت (Transhipment bill of lading)

در این بارنامه، حمل محموله به طور کامل از طریق دریایی صورت می گیرد ولی در فرآیند انتقال طبق توافق قبلی طرفین و مفاد بارنامه کالا از یک کشتی به کشتی دیگری منتقل می شود. در این دسته از بارنامه ها علاوه بر مشخص بودن مبدا و مقصد محموله نقطه انتقال محموله از کشتی به کشتی دیگر نیز مشخص می شود.

بارنامه چارتر

بارنامه ای است که جهت حمل محموله در قرارداد اجاره کشتی صادر می گردد و حمل کالا تحت این بارنامه، کاملاً تابع قرارداد اجاره می باشد.

بر اساس مقررات UCP این بارنامه ها مورد قبول بانک نمی باشند مگر خلاف آن شرط شده باشد.

بارنامه مرکب

بارنامه ای است که برای حمل کالا تحت شرایط حمل مرکب (حمل از طریق کشتی، کامیون، قطار، هواپیما) صادر می گردد. اگر چه این دسته از بارنامه ها ممکن است بدون استفاده از مسیر دریایی صادر شود (مثلاً حمل از طریق کامیون و هواپیما) اما از آن جایی که در تجارت بین الملل به دلیل عدم دسترسی بسیاری از کشورها به مسیرهای آبی استفاده از این بارنامه ها امری اجتناب ناپذیر است و لزوم آشنایی با مفاد آن برای تجار ملموس است.

بارنامه دریایی مستقیم و غیر مستقیم

زمانی که بارنامه برای حمل کالایی به وسیله یک کشتی و مستقیماً از یک بندر به بندر دیگر صادر می گردد بارنامه مذکور بارنامه دریایی مستقیم است. اما اگر بارنامه ای شرایط بارنامه مستقیم را نداشته باشد بارنامه ی غیرمستقیم تلقی می گردد که در بحث بارنامه سراسری به آن پرداخته شد.

بارنامه الکترونیکی چیست؟

در کنوانسیون روتردام سند حمل الکترونیک و بارنامه های کاغذی را به یک اندازه ارزیابی می کند و مقرر می دارد، بارنامه الکترونیک، شاهدی بر دریافت کالا تسط متصدی حمل و نقل می باشد. اثبات خلاف توسط متصدی در رابطه با هر یک از داده های قرارداد، در صورتی که چنین داده هایی در یک سند قابل انتقال یا یک سند حمل الکترونیکی قابل انتقال، منتقل شده به شخص ثالث با حسن نیت گنجانده شده باشد، پذیرفته نخواهد شد.

بارنامه داخلی چیست؟

طبق ماده ۲ قانون الزام شرکت ها و موسسات ترابری جاده ای به استفاده از صورت وضعیت مسافری و بارنامه مصوب ۶۸/۲/۲۱ بارنامه داخلی عبارت است از سند کاشف از حقوق مالکیت، که طرح آن توسط وزارت راه و ترابری تهیه و از طریق وزارت امور اقتصادی و دارائی چاپ و پس از وصول حق تمبر به موجب حواله وزارت راه و ترابری در اختیار شرکت ها و موسسات مجاز حمل و نقل جاده ای داخل کالا جهت جابجایی محصولات بین شهری کشور قرار خواهد گرفت.

ویژگی بارنامه دریایی معتبر و قابل قبول در تجارت بین الملل

در تجارت بین الملل اسناد حمل از جمله بارنامه دریایی باید دارای خصوصیات ویژه ای باشند تا از نظر پرداخت وجه اعم از وجه کالا یا کرایه حمل، تعیین دموراژ و شرایط آن در قراردادهای حمل ونقل دریایی تاخیر و اشکالی پیش نیاید. به همین دلیل هم فروشنده به عنوان طرف معامله با خریدار و هم متصدی حمل یا نماینده و کارگزار او به عنوان طرف دیگر قرارداد حمل باید در تهیه و صدور اسناد حمل دقت لازم را به عمل آورند.

ویژگی هایی که در مورد بارنامه دریایی با توجه به مقررات بین المللی و بانکی باید مدنظر قرار گیرند عبارت است از:

الف) بارنامه باید در نسخه های کامل صادر و به جهت جلوگیری از سوء استفاده احتمالی یک نسخه آن به بانک ارائه شود.

ب) بارنامه حاکی از تحویل کالا و بارگیری آن بر روی وسیله حمل (کشتی) است مگر آنکه در شرایط اعتبار صراحتاً شرط دیگری قید شده باشد. لذا از زمان صدور بارنامه مسئولیت متصدی مستند می شود؛ در واقع بارنامه رسید دریافت کالا نیز محسوب می شود.

پ) بارنامه شاهدی است بر اجرای قرارداد حمل. همانطور که بیان شده قرارداد حمل پیش زمینه صدور بارنامه است لذا وجود بارنامه ثابت می کند قرارداد حملی بین فرستنده و متصدی منعقد شده.

ت) اگر بارنامه دریایی بدون قید و شرط صادر شود فروشنده متعهد است کالا را در شرایط و بسته بندی مناسب تحویل متصدی حمل دهد. منظور از بارنامه بی قید و شرط سندی است که بر روی آن یادداشت یا عبارتی مبنی بر معیوب بودن کالا یا بسته بندی درج نشده باشد.

ث) تاریخ صدور بارنامه باید پس از تاریخ گشایش و ابلاغ اعتبار یا تاریخ ثبت سفارش باشد مگر اینکه بین خریدار و فروشنده توافق دیگری صورت گرفته باشد. در غیر اینصورت بارنامه مذکور ممکن است مشکل ساز شود.

ج) حداکثر مهلت ارائه بارنامه به بانک از تاریخ صدور یا حمل ۲۱ روز است مگر اینکه مدت مشخصی برابر با اعتبار آن قید شده باشد.

حدود مسئولیت صادرکننده بارنامه دریایی

چه صادرکننده بارنامه خود متصدی حمل باشد چه نماینده آن، مسئولیت های ناشی از آن بر عهده خود متصدی می باشد. این مسئولیت ها به طور کلی و به اختصار عبارتند از:

الف) اصولاً صادرکننده بارنامه دریایی با صدور و امضاء آن بدون توجه به شرایط، رسید تحویل کالا را تحویل فرستنده کالا می دهد و در واقع بارنامه نوعی اقرار به تحویل محموله است و علیرغم اینکه سندی عادی است بر علیه صادرکننده آن قابلیت استناد دارد.

ب) مسئولیت هر گونه کسر تحویل یا اضافه تخلیه با صادرکننده بارنامه می باشد.

پ) مسئولیت تاخیر در تحویل کالا بر عهده صادرکننده بارنامه می باشد.

ت) مسئولیت جبران خسارت وارده (کلی یا جزئی) در صورتیکه شرط مخصوص در قرارداد حمل پیش بینی نشده باشد بر عهده صادرکننده است.

تفاوت قرارداد حمل و نقل دریایی با بارنامه دریایی

میان قرارداد حمل و نقل دریایی و بارنامه دریایی تفاوت وجود دارد. بارنامه دریایی حاکی از وجود قرارداد حمل میان فرستنده و متصدی حمل است ولی قرارداد حمل که ممکن است به صورت شفاهی نیز منعقد شود موجودیتی جدا از بارنامه دارد.

در واقع قرارداد حمل پیش زمینه صدور بارنامه دریایی است. رابطه ای که باعث می شود فرستنده و گیرنده کالا نسبت به دریافت کالا از متصدی حمل و نقل محق باشد یا متصدی را در برابر گیرنده کالا پاسخگو نماید بدون آن که قراردادی بین گیرنده کالا و متصدی حمل و نقل وجود داشته باشد بارنامه می باشد.

تفاوت راه نامه و بارنامه چیست؟

راه نامه یکی از اسناد حمل می باشد که قابل انتقال نیست. بنابراین از این جهت با بارنامه تفاوت دارد. راه نامه دریایی برای معاملات دریایی بین المللی جدید مناسب است که طرفین قرارداد یا بانکهای ذینفع نیازی به انتقال سند حمل ندارند. در خصوص قانون حاکم نیز بین این دو تفاوت وجود دارد.

در بسیاری از مواقع راه نامه را مشمول قانون ملی می دانند در حالی که نسبت به بارنامه مقرره بین المللی حاکم می باشد.

در پیچیدگی‌های حقوق حمل و نقل بین‌المللی، داشتن وکیل متخصص در حوزه حمل و نقل و تجارت بین الملل امری اجتناب ناپذیر است. چرا که عدم توجه به برخی نکات حقوقی می توان آثار زیان باری به همراه داشته باشد.

دفتر حقوقی دادپویان حامی با تکیه بر تیمی از وکلای مجرب در زمینه حقوق تجارت بین‌الملل و حمل و نقل، آماده است تا به شما در تمامی مراحل، از تنظیم قراردادهای خرید و فروش بین‌المللی تا بررسی دقیق پیش‌نویس اسناد حمل، مشاوره تخصصی ارائه دهد.

جهت بهره مندی از خدمات حقوقی تخصصی این مجموعه می توانید از طریق شماره مندرج در وب سایت با ما در تماس باشید.