خیار تبعض صفقه چیست؟ شرایط استفاده و کاربردهای آن در قانون مدنی

در دنیای پیچیده حقوق قراردادها، آگاهی از مفاهیم و ابزارهای قانونی می‌تواند به حفظ حقوق و منافع طرفین کمک شایانی نماید. یکی از این ابزارهای حقوقی که در بسیاری از معاملات و قراردادها کاربرد دارد، “خیار تبعض صفقه” است. این مفهوم به طرفین قرارداد اجازه می‌دهد تا در صورت بروز شرایط خاص، از حقوق خود برای تعدیل یا فسخ قرارداد استفاده کنند. در این مقاله، قصد داریم به بررسی دقیق چیستی خیار تبعض صفقه و شرایط استفاده از آن بپردازیم. با ما همراه باشید تا با این مفهوم حقوقی مهم، که می‌تواند در بسیاری از معاملات روزمره و تجاری نقشی کلیدی ایفا کند، بیشتر آشنا شوید.

خیار تبعض صفقه چیست؟

خیار تبعض صفقه یکی از انواع خیارات در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران است که به خریدار یا فروشنده اجازه می‌دهد در صورت بروز شرایط خاصی، نسبت به فسخ قرارداد اقدام نماید یا قرارداد را تعدیل نماید. این خیار زمانی به کار می‌رود که بخشی از مبیع (موضوع معامله) به دلایلی از جمله عدم مالکیت فروشنده بر آن بخش، معیوب بودن، یا عدم توانایی تحویل، قابل تسلیم نباشد.

در چنین شرایطی، خریدار می‌تواند با استفاده از خیار تبعض صفقه، معامله را نسبت به بخش معیوب یا غیرقابل تحویل فسخ کند و نسبت به بخش سالم و قابل تحویل، معامله را حفظ نماید. این خیار به حفظ تعادل در قرارداد و جلوگیری از زیان خریدار کمک می‌کند.

خیار تبعض صفقه در قانون مدنی

خیار تبعض صفقه در قانون مدنی در ماده ۴۴۱ پیش بینی شده است. طبق این ماده زمانی که عقد نسبت به قسمتی از مورد معامله به هر دلیلی باطل بوده و نسبت به جزئی دیگر صحیح باشد، خریدار حق دارد آن قسمت از معامله که صحیح است را به استناد خیار تبعض صفقه فسخ کند. یا می تواند ثمن قسمتی که باطل بوده را دریافت کند و عقد را با همان شرایط نسبت به جزئی که صحیح بوده قبول کند.

برای مثال، در فروش زمین به میزان شش دانگ، پس از معامله، سه دانگ آن مستحق للغیر درآید و مالک آن سه دانگ، نسبت به آن قسمت ابطال معامله فضولی را درخواست کند.

خیار تبعض صفقه در ثمن

در خصوص اینکه خیار تبعض صفقه در ثمن نیز قابل اجرا هست یا خیر اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقد هستند خیار تبعض صفقه در ثمن نیز وجود دارد. بنابراین خیار مزبور ویزه بطلان عقد نسبت به بعض مبیع نیست و در هرمورد که عقد نسبت به بعض منحل شود قابل اجرا است.

اما برخی دیگر معتقد هستند خیار تبعض صفقه منحصرا مربوط به مستحق اللغیر درآمدن مبیع است نه ثمن.

آیا خیار تبعض صفقه قابل اسقاط است؟

خیار تبعض صفقه مانند بسیاری از خیارات دیگر در حقوق مدنی ایران قابل اسقاط است. اسقاط خیار به معنای صرف ‌نظر کردن از حق استفاده از آن است. طرفین قرارداد می‌توانند در حین تنظیم قرارداد یا حتی پس از آن، به صورت صریح یا ضمنی توافق کنند که از حق خیار تبعض صفقه استفاده نکنند.

به طور معمول، اسقاط خیارات در قراردادها به صورت شرطی در متن قرارداد ذکر می‌شود. برای مثال، در قرارداد ممکن است عبارتی مانند “کلیه خیارات از جمله خیار تبعض صفقه از طرفین اسقاط گردید” آورده شود. این نوع شرط‌گذاری به طرفین اطمینان می‌دهد که قرارداد تحت هر شرایطی پابرجا باقی خواهد ماند و طرفین نمی‌توانند به دلیل وجود نقص یا مشکل در بخشی از موضوع قرارداد، آن را فسخ یا تعدیل کنند.

رای وحدت رویه در خصوص خیار تبعض صفقه

رای وحدت رویه شماره ۸۱۱ هیات عمومی دیوان عالی کشور در خصوص نحوه محاسبه ثمن بخشی که باطل بوده مقرر کرده است مبلغی که باید به خریدار مسترد می شود باید به نرخ روز با همان تورمی که در خصوص اموال مشابه ایجاد شده است محاسبه شود.

آیا خیار تبعض صفقه فوری است؟

اکثر حقوقدانان خیار تبعض صفقه را غیرفوری میدانند زیرا قانون حکم به فوریت آن نکرده است و اصل بر بقای حق می باشد.

شرایط استفاده از خیار تبعض صفقه

برای آنکه طرف قرارداد که معامله به ضرر او تجزیه شده حق فسخ معامله را داشته باشد، وجود شرایط ذیل ضروری است:

• قرارداد از جمله عقود مغابنه ای باشد، منظور از عقود مغابنه ای قراردادهایی است که به موجب آن دو طرف در مقابل یکدیگر تعهداتی را می پذیرند و اجرای تعهد هر یک موکول به اجرای تعهد دیگری است. خیار تبعض صفقه در عقود مبتنی بر تسامح یا عقود رایگان راه ندارد، چراکه تجزیه این عقود موجب ایراد ضرر نبوده و فسخ بخش باقی مانده نفعی برای طرف قرارداد ندارد.
• بخشی از قرارداد منحل شود، سبب انحلال بخش باطل شده موثر در مقام نخواهد بود و تفاوتی ندارد انحلال آن قسمت از قرارداد به سبب فسخ، انفساخ، رد معامله فضولی، اخذ به شفعه یا غیره باشد.
• بخش منحل شده قابل تجزیه باشد و بتوان بخشی از ثمن را در مقابل آن قرار داد.
• بخش منحل شده جزء اساسی عقد نباشد.
• بخش باقی مانده قرارداد تابع بخش منحل شده نباشد، مثلا در صورت انحلال عقد، اصولا شروط ضمن آن نیز باطل خواهد شد مگر اینکه شروط ضمن عقد، مستقل از عقد اصلی باشند.
• طرف قرارداد که معامله به زیان او تجزیه شده در حین معامله از انحلال بخشی از قرارداد آگاه نباشد؛ اگر طرف بداند که بخشی از مبیع مستحق للغیر است یا به هر دلیل دیگری قرارداد نسبت به آن نامعتبر است، نمی تواند بخش باقی مانده را فسخ نماید. عوض قراردادی یا ثمن در هر صورت تقسیط می شود، حتی اگر طرف قرارداد در زمان انعقاد عقد، عالم به بطلان بخشی از قرارداد باشد.
• فسخ یک عمل حقوقی یک جانبه و نیازمند قصد انشاء است، بنابراین صاحب خیار، باید اراده خود مبنی بر اعمال حق فسخ را به نحو قابل اثباتی اعلام نماید، سپس تنفیذ فسخ را در دادگاه مطرح کند.
• اعمال حق فسخ ناشی از خیار تبعض صفقه فوری نیست.

نتیجه‌گیری

در پایان، می‌توان گفت که خیار تبعض صفقه یکی از ابزارهای مهم و کاربردی در حقوق قراردادها است که به حفظ تعادل و انصاف در معاملات کمک می‌کند. این خیار به طرفین قرارداد این امکان را می‌دهد که در صورت بروز نقص یا مشکل در بخشی از معامله، از حقوق خود بهره‌ مند شوند و از زیان‌های احتمالی جلوگیری کنند. آگاهی از شرایط و نحوه استفاده از خیار تبعض صفقه می‌تواند در پیشگیری از اختلافات و مشکلات حقوقی بین طرفین مؤثر باشد.

با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی و نیاز به تفسیر دقیق قوانین، توصیه می‌شود در مواردی که نیاز به استفاده از این خیار وجود دارد، با وکیل امور ملکی مشورت کنید. دفتر حقوقی دادپویان حامی با تیمی از وکلای مجرب و آگاه در زمینه حقوق قراردادها، آماده ارائه مشاوره حقوقی و خدمات حقوقی به شما عزیزان است. برای دریافت راهنمایی‌ های حقوقی دقیق و استفاده بهینه از حقوق قانونی خود، با ما تماس بگیرید و از خدمات حرفه‌ای ما بهره ‌مند شوید.