خیار شرط یکی از مفاهیم کلیدی در حقوق قراردادهاست که به طرفین اجازه می‌دهد در شرایط خاصی از قرارداد خود صرف نظر کنند یا آن را فسخ نمایند. این مفهوم، به ویژه در معاملات پیچیده و بلند مدت، نقش مهمی در مدیریت ریسک و ایجاد انعطاف پذیری دارد. در این مقاله، به بررسی جامع خیار شرط، انواع آن و تأثیراتش بر قراردادهای تجاری خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید تا درک بهتری از این ابزار حقوقی و کاربردهای آن در نظام حقوقی ایران به دست آورید.
خیار شرط چیست؟
خیار شرط یکی از انواع خیارات است که به طرفین قرارداد اجازه می‌دهد تا در مدت زمان مشخصی، قرارداد را فسخ کنند. این خیار به طرفین این امکان را می‌دهد که پس از انعقاد قرارداد، در صورت بروز شرایط خاص یا تغییر نظر، آن را بدون نیاز به ارائه دلیل خاصی فسخ کنند.
به عبارت دیگر، خیار شرط یک نوع حق فسخ قرارداد است که می‌تواند در قراردادها گنجانده شود و معمولاً به مدت زمانی محدود اعمال می‌شود. این مدت زمان باید به طور واضح در قرارداد تعیین شود و پس از پایان این مدت، خیار شرط دیگر قابل اعمال نخواهد بود.
خیار تخلف از شرط چیست؟
خیار تخلف از شرط یکی دیگر از خیارات است که به یکی از طرفین قرارداد اجازه می‌دهد تا در صورت عدم تحقق یا نقض شرطی که در قرارداد ذکر شده است، قرارداد را فسخ کند. این خیار به منظور حفظ حقوق طرفی که شرط به نفع او بوده است، در نظر گرفته می‌شود.
برای اعمال خیار تخلف از شرط، لازم است که شرط مورد نظر به وضوح در قرارداد ذکر شده باشد و تخلف از آن به اثبات برسد. این خیار به طرف زیان دیده این امکان را می‌دهد که از قرارداد خارج شده و به دنبال جبران خسارت های احتمالی ناشی از عدم اجرای شرط بگردد.
تفاوت خیار شرط و خیار تخلف از شرط چیست؟
خیار شرط و خیار تخلف از شرط دو نوع خیار متفاوت هستند که هر کدام شرایط و کاربردهای خاص خود را دارند. در ادامه به تفاوت های اصلی آن ها می‌پردازیم:
خیار شرط به طرفین قرارداد اجازه می‌دهد تا در مدت زمان مشخصی، بدون نیاز به دلیل خاصی، قرارداد را فسخ کنند. هدف اصلی از این خیار، دادن فرصت به طرفین برای ارزیابی و بازنگری تصمیم خود پس از انعقاد قرارداد است.
خیار تخلف از شرط به یکی از طرفین اجازه می‌دهد که در صورت عدم تحقق یا نقض شرطی که در قرارداد تعیین شده است، قرارداد را فسخ کند. هدف این خیار، حفظ حقوق طرفی است که شرط به نفع او بوده است.
شرط خیار چیست؟
شرط خیار به معنای شرطی است که در آن یکی از طرفین یا هر دو طرف، حق فسخ قرارداد را در مدت زمان مشخصی برای خود یا شخص ثالثی پیش‌بینی می‌کنند. این شرط به صورت صریح در قرارداد ذکر می‌شود و به طرفین این امکان را می‌دهد که در مدت زمان معینی پس از انعقاد قرارداد، آن را فسخ کنند.
تفاوت خیار شرط و شرط خیار چیست؟
خیار شرط به عنوان یک نوع حق فسخ در قراردادها مطرح می‌شود که مدت زمان مشخصی برای اعمال آن در نظر گرفته می‌شود. در مقابل، شرط خیار به عنوان یک شرط قراردادی مطرح می‌شود که حق فسخ را به یکی از طرفین یا شخص ثالثی می‌دهد و شرایط و مدت زمان آن به طور خاص در قرارداد تعیین می‌شود. هر دو مفهوم به طرفین قرارداد امکان انعطاف‌پذیری و اطمینان خاطر بیشتری می‌دهند، اما در نحوه تنظیم و اعمال تفاوت‌هایی دارند.
انواع خیار شرط
خیار شرط به عنوان یکی از انواع خیارات، خود به تنهایی انواع مختلفی ندارد، بلکه به عنوان یک نوع خاص از خیار در قراردادها به کار می‌رود. با این حال، می‌توان به برخی از ویژگی ها و حالت های مختلفی که خیار شرط می‌تواند به خود بگیرد اشاره کرد:
مدت دار یا بدون مدت
در اکثر موارد، خیار شرط به مدت مشخصی محدود می‌شود که در قرارداد ذکر شده است. این مدت می‌تواند چند روز، چند هفته یا حتی بیشتر باشد، بسته به توافق طرفین.
در موارد نادر، ممکن است خیار شرط بدون تعیین مدت مشخصی در قرارداد قید شود، اما این وضعیت می‌تواند برای مثال موجب ابطال قرارداد مشارکت در ساخت شود و به طور کلی توصیه نمی‌شود.
شخصی یا به نفع ثالث
خیار شرط می‌تواند به یکی از طرفین قرارداد داده شود. یا می‌تواند به نفع شخص ثالثی مقرر شود که در قرارداد مشخص شده است.
شرطی یا مطلق
خیار شرط می‌تواند مشروط به وقوع یا عدم وقوع یک رویداد خاص باشد. به عنوان مثال، ممکن است شرط شود که اگر تا تاریخ معینی یک شرط خاص محقق نشد، خیار شرط اعمال شود. یا می‌تواند به صورت مطلق و بدون شرط خاصی اعطا شود.
یک طرفه یا دو طرفه
خیار شرط می‌تواند به یکی از طرفین قرارداد اعطا شود. یا می‌تواند به هر دو طرف داده شود تا هر دو بتوانند در مدت زمان مشخص قرارداد را فسخ کنند.
به طور کلی، خیار شرط به عنوان یک ابزار قانونی برای افزایش انعطاف‌پذیری در قراردادها به کار می‌رود و شرایط و ویژگی های آن بستگی به توافق طرفین و نحوه تنظیم قرارداد دارد.
مدت خیار شرط
طبق مواد ۳۹۹ و ۴۰۱ قانون مدنی، خیار شرط باید مدت داشته باشد، یعنی ابتدا و انتهای آن مشخص باشد در غیر اینصورت هم شرط باطل است هم موجب ابطال عقد می شود. در صورتی که ابتدای مدت خیار شرط مشخص نباشد، ابتدای ان از تاریخ ابتدای عقد محسوب می شود.
رای وحدت رویه ماده ۴۰۱ در مورد خیار شرط بدون مدت
رای وحدت رویه ای در خصوص ماده ۴۰۱ در مورد خیار شرط بدون مدت صادر نگردیده اما دیوان عالی کشور در دو دادنامه به شماره ۷۷۱ مورخ ۴/۹/۷۰ و ۷۰۶ مورخ ۱۳/۱۲/۷۳ به شرخ ذیل رای صادر نموده است:
- دادگاه با تشخیص قرارداد مورخ ۲۹/۸/۶۸ به عنوان بیع، عبارت مندرج در ذیل بند الف را خیار شرط تلقی و باطل اعلام نموده است و حال آنکه مستنبط از عبارت مندرج در بند ج قرارداد و قید مدت حضور در دفترخانه و سیاق ان این است که مدت مذکور جهت خیار شرط نیز بوده بنابراین، قرارداد مستند دعوا مشمول مقررات ماده مذکور نمی باشد.
- با توجه به تعیین مدت جهت پرداخت ثمن به کیفیت مندرج در قرارداد مذکور که نهایتا ۳۰/۳/۷۰ قید و بلافاصله اضافه گردیده است که « چه خریدار و چه فروشنده هر کدام پشیمان شویم مبلغ چهار هزار تومان به طرف دیگر بدهیم» و سیاق قرارداد، مدت مذکور از ۷/۸/۶۹ تاریخ انعقاد قرارداد تا مدت ۳۰/۳/۷۰ مدت خیار شرط بوده و از مصادیق ماده ۴۰۱ قانون مدنی نمی باشد.
طبق آراء صادره از دیوان عالی کشور می توان اینگونه گفت که مدت خیار شرط لازم نیست صریح باشد، بلکه ممکن است به طور ضمنی تعیین شده باشد و از اوضاع و احوال قضیه با توجه به عرف به دست آید.
خیار شرط در کدام عقد جاری نمی شود؟
خیار شرط در برخی عقود به دلیل ماهیت خاص آن ها قابل اجرا نیست. این عقود معمولاً به دلیل ویژگی‌های خاص خود از جمله فوری بودن، محدودیت زمانی یا ماهیت خاص عقد، اجازه گنجاندن خیار شرط را نمی‌دهند. برخی از این عقود عبارتند از:
- عقد نکاح: در عقد ازدواج، خیار شرط قابل اجرا نیست. این به دلیل اهمیت و ویژگی های خاص عقد نکاح است که بر اساس دوام و پایداری بنا شده است.
- وقف: در این نوع عقود، به دلیل اینکه به محض انعقاد، موضوع عقد از مالکیت واقف یا دهنده خارج می‌شود و به نوعی به امور عمومی یا خیریه اختصاص می‌یابد، خیار شرط قابل اعمال نیست.
- ضمان: در عقد ضمان، به دلیل تعهداتی که به صورت فوری و قطعی انتقال می‌یابند، خیار شرط نمی‌تواند درج شود.
- اقاله: در اقاله نیز نمی توان از خیار شرط استفاده نمود.
در کل، خیار شرط بیشتر در عقود لازم و عقودی که نیاز به تضمین و انعطاف پذیری بیشتری دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مواردی که ماهیت عقد با درج خیار شرط ناسازگار است، این خیار قابل اعمال نیست.
خیار شرط در عقود مسامحه ای
خیار شرط در عقود مسامحه ای یعنی عقودی که تعادل عوضین در آنها منظور نیست مانند صلح بلاعوض یا محاباتی قابل اجرا بوده و تابع همان مقررات در سایر عقود است. بنابراین باید دارای مدت باشد و عدم قید مدت هم موجب ابطال شرط و ابطال عقد می شود.
نتیجه‌گیری
خیار شرط به عنوان یکی از ابزارهای حقوقی مهم در قراردادها، به طرفین این امکان را می‌دهد تا با اطمینان بیشتری وارد تعهدات مالی و تجاری شوند. این خیار، انعطاف پذیری لازم را برای مواجهه با شرایط غیرمنتظره فراهم می‌کند و از بروز اختلافات و مشکلات حقوقی جلوگیری می‌کند. با این حال، تنظیم دقیق و بهره برداری صحیح از خیار شرط نیازمند دانش و تجربه حقوقی مناسب است.
در این راستا، دفتر حقوقی دادپویان حامی با تیمی از وکلای مجرب و متخصص در زمینه حقوق قراردادها آماده است تا شما را در تمامی مراحل تنظیم و اجرای قراردادها یاری کند. ما با ارائه مشاوره های دقیق و تخصصی، به شما کمک می‌کنیم تا از تمامی حقوق خود بهره‌مند شوید و قراردادهایی مطمئن و منطبق بر نیازهای خود تنظیم کنید.
برای کسب اطلاعات بیشتر و دریافت مشاوره حقوقی با ما تماس بگیرید و از خدمات حرفه‌ای و متعهدانه دفتر حقوقی دادپویان حامی بهره‌مند شوید.
سوالات متداول
2 پاسخ
با سلام. سوالی داشتم. ممنون میشم پاسخ دهید. سه دانگ یک باب خانه توسط شوهرم با حق خیار فسخ در طول عمر شوهرم به من فروخته شده است. در حال حاضر شوهرم فوت کرده است بدون اینکه معامله را در زمان زنده بودنش فسخ کند. چون من و شوهرم اولادی نداشتیم خواهران شوهرم دادخواستی علیه من به عنوان زوجه مطرح کردند با خواسته بطلان معامله سه دانگ مشاع ملک و استدلالشان در متن دادخواست این است: ” شرط مذکور فاقد مدت بوده و حسب مقررات ماده ۴۰۱ قانون مدنی باطل است” ، میخواستم ببینم آیا این حرفشان درست است؟ آیا این شرط مدت دار هست یا بدون مدت می باشد؟
سلام. چنانچه درعقد بیع، خیار فسخ در مدت عمر فروشنده شرط شود چون ابتدای شرط زمان عقد بیع و انتهای آن موقع فوت فروشنده است، شرط مدت دار بوده و صحیح است و مشمول ماده ۳۹۹ قانون مدنی است.