مفهوم حق نسق و حق ریشه در املاک وقفی برای بسیاری از افراد، مفهومی پیچیده و پر از ابهام است. این دو حق، که ریشه در تاریخ حقوقی و فقهی ایران دارند، جزء مهم‌ترین حقوق مکتسبه برای زارعین و متصرفین اراضی موقوفه محسوب می‌شوند، اما عدم آگاهی از نحوه اثبات و مطالبه آن‌ها، می‌تواند به سادگی منجر به تضییع این حق شود.
بسیاری از متصرفین و زارعین، با وجود داشتن حقوقی قانونی و مشروع، به دلیل ناآشنایی با جزئیات و فرآیندهای قانونی، در مسیر مطالبه حق نسق و ریشه با چالش‌های جدی روبرو می‌شوند. سوالاتی مانند اینکه حق ریشه چیست، چه تفاوتی با حق نسق دارد، چگونه میتوان آن را اثبات کرد و چه مراحلی را باید در دادگاه یا سازمان اوقاف طی نمود، همواره ذهن این افراد را به خود مشغول می‌کند.
این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع و کاربردی، با هدف روشن‌سازی این مفاهیم و ارائه نکات حقوقی برای اثبات و مطالبه حق نسق و حق ریشه در املاک وقفی تدوین شده است. ما به شما کمک میکنیم تا با اطمینان و آگاهی کامل، قدم در مسیر احقاق حقوق قانونی خود بگذارید.
حق نسق چیست؟
نسق زراعی عبارت است از قواعد و نظام عرفی و حقوقی در استفاده از آب و زمین در اراضی مزروعی آبی و دیمی. حق نسق یک حق معنوی و مادی است که بر اساس آن، زارعی که سال‌ها روی زمین کشاورزی متعلق به دیگری (خواه مالک خصوصی یا موقوفه) کار کرده، برای کشت و کار در آن زمین اولویت پیدا می‌کند.
حق نسق، حق مالکیت بر زمین نیست، بلکه حق بهره برداری و کشت و کار بر روی آن زمین است. مالک زمین همچنان صاحب اصلی زمین (رقبه) است، اما نمی‌تواند زارع صاحب نسق را بی‌دلیل از زمین بیرون کند.
حق ریشه چیست؟
با توجه به اینکه زارع ریشه کشت خود را با اجازه مالک، در زمین وی ایجاد نموده، لذا ریشه موجود در زمین متعلق به زارع در نظر گرفته می شود. حتی بعد از اتمام عقد (مزارعه و مساقات) این ریشه حقی را برای زارع در زمین مالک ایجاد می نماید که به آن حق ریشه می گویند.
تفاوت حق نسق با حق ریشه
تفاوت حق نسق با حق ریشه را طبق جدول توضیح خواهیم داد:
حق ریشه در زمین اوقافی
کسی که دارای حق ریشه در زمین اوقافی است، طبق تبصره ۴ ماده واحده قانون ابطال مصوب ۱۳۷۱، متولی و اوقاف ملزم به تنظیم قرارداد اجاره ملک وقفی با وی می باشد. صاحب حق ریشه باید ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ نامه اوقاف، مکلف است برای تنظیم سند اجاره مراجعه نماید. در صورت خودداری از این تکلیف قانونی، متولی و اوقاف باید بهای حق ریشه را به متصرف یا زارع با نظر کارشناس پرداخت نماید. در صورت بروز اختلاف در این زمینه طرفین می توانند به مراجع قضایی مراجعه و حل اختلاف نمایند.
حق ریشه چند درصد است؟
تعیین و پرداخت حق ریشه بیشتر از طریق توافق بین زارع و مالک و کسب رضایت از مزارع صورت می گیرد. ولی درصورتی که کار به قضاوت و محکمه کشیده شود. کارشناسان با درنظرگرفتن عوامل متعددی که اهم آن شامل موارد ذیل است نسبت به تعیین حق ریشه اقدام می نمایند:
- مدت زمان و دوران تصرف ملک توسط زارع یا زمان زراعت و غرس درخت و غیره
- کیفیت و چگونگی آبادانی و اقدامات عمرانی زارع در زمین کشاورزی.
- نحوه تقسیم عرفی محصول بین مالک و زارع در دوران تصرف.
- کیفیت و کمیت بکارگیری عواملی نظیر بذر، کود، وجین، آبیاری و برداشت و سهم هرکدام اعم از متصرف یا مالک.
- توجه به حقوق ناشی از قوانین نظیر اصلاحات ارضی
- کمیت و کیفیت سرمایه گذاری کشاورز یا متصرف یا مستاجر در محل کار نظیر تسطیح، خاکبرداری حفره، چاه و غیره
- اجاره سالیانه املاک و عرف اجارات در منطقه
- عواملی که با توجه به عرف و عادت و قرارداد طرفین باید مورد توجه قرار گیرد.
- مدیریت و سهم مالک در اداره کردن ملک کشاورزی و مزرعه.
- بررسی در سوابق وجود یا عدم وجود توافقات گذشته بین مالک و زارع.
- نقش زارع در حفاظت و نگهداری ملک از تصرفات در طول دوران گذشته.
- موقعیت مکانی ملک و اهمیت منطقه از نظر تولیدات کشاورزی.
- وضعیت و موقعیت ملک در زمان حاضر با توجه به تحولات سریع سالهای اخیر در امور مربوط به ارزش املاک کشاورزی.
- نحوه حضور یا عدم حضور مالک در دوران تصرف ملک توسط زارع و توجه به سایر عوامل موثر حسب مورد.
باتوجه به نکات یادشده و براساس تجربیاتی که وجود دارد میزان حق ریشه ای که کارشناسان برای زارع تعیین می کنند، بین حداقل۲۰ درصد و حداکثر ۵۰ درصد از ارزش روز زمین باشد.
نحوه محاسبه حق نسق
- مدت زمان تصرف ملک یا زمان زراعت و غیره
- کیفیت آبادانی زمین محل کار کشاورزی
- نحوه تقسیم محصول بین مالک و زارع
- کیفیت و کمیت به کارگیری عواملی نظیر بذر، کود، وجین، آبیاری، برداشت و سهم هرکدام اعم از متصرف یا مالک
- حقوق ناشی از قوانین نظیر اصلاحات ارضی، کشت موقت، تصرف و غیره.
- کمیت و کیفیت سرمایه گذاری کشاورز یا متصرف یا مستاجر در محل کار نظیر تسطیح، خاکبرداری، حفره، چاه و غیره
- اجاره سالیانه
- سایر عوامل موثر که با توجه به عرف و عادت و قرارداد طرفین باید مورد توجه قرار گیرد
- مدیریت و سهم مالک در اداره کشاورزی مزرعه
براساس عوامل ذکر شده حقوق زارعانه مستاجرین، متصرفین قانونی و عرفی اراضی کشاورزی متفاوت بوده و با توجه به عوامل ذکر شده به وسیله کارشناس متخصصین تعیین و محاسبه می شود. در هرحال حقوق زارعانه بخشی از بهای عرصه و اعیان ملک است.
رای وحدت رویه در خصوص حق ریشه
رای وحدت رویه شماره ۵۶۸ – مورخ ۱۳۷۰/۰۹/۱۹ که مرجع صالح رسیدگی به دعاوی راجع به معامله نسق زراعتی و حق ریشه می باشد مقرر نموده:
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل یکصد و پنجاه و نهم، دادگستری را مرجع رسمی تظلمات و شکایات قرار داده و بر اساس این اصل، رسیدگی به دعوی راجع به معامله نسق زراعتی در صلاحیت دادگاه‌های عمومی دادگستری است. بنابراین رای شعبه ۱۳ دیوان عالی کشور که دادگستری را صالح به رسیدگی شناخته صحیح و منطبق با موازین قانونی است.
نحوه مطالبه حق نسق و ریشه در املاک وقفی
در صورتی که شخصی در زمین های وقفی دارای حق نسق یا ریشه باشد و این زمین ها توسط سازمان یا ارگان دولتی تصاحب شود یا اوقاف و متولی از ادامه تصرف وی ممانعت نمایند، آن شخص می تواند با اثبات حق ریشه یا حق نسق خود، مبلغ این حق را مطالبه نماید.
مبلغ حق نسق و ریشه توسط کارشناس رسمی دادگستری تعیین می شود طبق رای دادگاه، اداره اوقاف محکوم به پرداخت آن می شود. البته داشتن وکیل متخصص اوقاف می تواند شما را در رسیدن به نتیجه مطلوب یاری نماید.
دفتر حقوقی دادپویان حامی با بیش از ۲۰ سال سابقه فعالیت در حوزه امور وقفی و با بهره گیری از وکلای متخصص و با سابقه آماده ارائه خدمات حقوقی تخصصی خویش به شما عزیزان می باشد.
با سلام و صلوات برمحمدو آل محمد ص،
پدر بنده مدت ۷۵ سال است مستاجر و به شکلی سرایدار ملکی کلنگی و بسیار قدیمی یکی از دوستان خودش است که این ملک توسط صاحبش وقف سیدالشهداءع گردیده ،و در حال حاضر در آن زندگی میکنیم و چون در محل این ملک بازار کسب و کار رونق گرفته دیگر محل زندگی برای خانواده نیست واز طرفی چون پدر بنده فوت نمودن و مادرم به همراه دو خواهرم در آنجا سکونت دارند میخواستم ببینم حق ریشه این مدت طولانی را چطور میتوان طلب کرد.
ضمنا خانواده من یک شهید در جنگ تحمیلی تقدیم انقلاب اسلامی نموده و بدور از شآن آنهاست که آواره باشند. باتشکر
سلام. در مقاله مطالبه حق نسق و حق ریشه در املاک وقفی به این سوال شما پاسخ داده شده است. در مورد شما که فرمودید پدر شما سرایدار ملک بوده دارای حق ریشه نمی باشید.