متصدی حمل و نقل کیست و چه مسئولیت‌هایی دارد؟ بررسی حقوق فرستنده و گیرنده

حمل و نقل کالا، چه در سطح داخلی و چه بین‌المللی، فرآیندی بسیار پیچیده‌تر از جابجایی صرف کالا است. در این فرآیند، مجموعه ای از تعهدات، وظایف و مسئولیت‌های قانونی قرار دارد که میان سه رکن اصلی فرستنده، متصدی حمل و گیرنده تقسیم می‌شود. هرگونه ابهام در خصوص این مسئولیت ‌ها می‌تواند منجر به خسارات مالی سنگین، تأخیرهای پرهزینه در گمرک و دعاوی حقوقی پیچیده شود.

اما سوال کلیدی اینجاست: در صورت آسیب دیدن، گم شدن یا تأخیر در تحویل کالا، مسئولیت قانونی با کیست؟ متصدی حمل چه تکالیفی دارد؟ وظایف فرستنده پیش از تحویل محموله چیست؟ و حقوق گیرنده در مقصد کدام است؟ پاسخ به این پرسش‌ ها در قوانین داخلی و کنوانسیون‌های بین‌المللی مقرر گردیده و عدم آگاهی از آن، بزرگترین ریسک برای هر فعال تجاری محسوب می‌شود.

متصدی حمل و نقل کیست؟

متصدی حمل و نقل شخص حقیقی یا حقوقی (معمولاً یک شرکت) است که رسما و قانونا تعهد می‌کند کالا را از یک نقطه (مبدأ) به نقطه‌ای دیگر (مقصد) در ازای دریافت کرایه حمل، جابجا کند.

در واقع او طرف اصلی قرارداد حمل است و مسئولیت‌ های قانونی مشخصی را بر عهده می‌گیرد. همچنین مهم‌ترین ویژگی یک متصدی حمل، صدور سند حمل یا بارنامه است. این سند، قرارداد رسمی بین او و فرستنده کالا محسوب می‌شود.

وظایف متصدی حمل چیست؟

مهم‌ترین وظایف متصدی حمل به شرح ذیل می باشد:

• تحویل گرفتن کالا و صدور بارنامه: اولین اقدام او، تحویل گرفتن محموله و صدور بارنامه به عنوان رسید رسمی است.
• مراقبت از کالا: از لحظه تحویل، متصدی حمل به عنوان “امین” کالا شناخته می‌شود و موظف است تمام تلاش معقول را برای حفظ و نگهداری آن به کار گیرد.
• حمل کالا تا مقصد: انجام عملیات فیزیکی حمل با استفاده از وسیله نقلیه مناسب (کشتی، هواپیما، کامیون و…) در مسیر و زمان توافق شده.
• تحویل کالا به گیرنده قانونی: تحویل دادن محموله در مقصد فقط به شخصی که در بارنامه به عنوان گیرنده قانونی مشخص شده یا دارنده نسخ اصلی بارنامه قابل معامله است.

تکالیف متصدی در حمل و نقل دریایی

به موجب قانون دریایی ایران و قواعد لاهه متصدی حمل و نقل مکلف است مراقبتهای لازم را قبل از آنکه سفر دریایی شروع شود اعمال نماید. برخی از این موارد که به صراحت مشخص شده اند عبارتند از:

• آماده کردن کشتی برای سفر دریایی
• محاسبه صحیح در تهیه سوخت کافی
• آماده سازی انبارها و سردخانه های دیگر بخش های کشتی
• صدور بارنامه با ذکر مشخصات کامل بار (البته این تکلیف در شرط رزرو لازم نیست که در ادامه به آن می پردازیم.)
• تهیه نقشه بارگیری، چیدمان، حمل و تخلیه محموله

در صورت عدم رعایت هر یک از موارد فوق و سایر تکالیفی که بر عهده متصدی حمل است، وی مسئول خواهد بود اما بر خلاف قانون تجارت مسئولیت متصدی در این موارد مطلق نخواهد بود.

مسئولیت متصدی حمل و نقل

حقوق ایران در خصوص حدود مسئولیت متصدی حمل و نقل قائل به نظریه فرض مسئولیت است و جز در موارد استثنایی این مسئولیت از متصدی رفع نمی شود. مسئولیت متصدی به شرح ذیل می باشد:

مسئولیت ناشی از عیب موجود در عدل بندی (بسته بندی)

به موجب ماده ۳۷۹ قانون تجارت ارسال کننده کالا مکلف است کالای ارسالی را به طور صحیح و اصولی بسته بندی نماید تا از ورود آسیب های ممکنه جلوگیری به عمل آید. حال اگر عمل بسته بندی به شیوه صحیح و درست انجام نگرفته باشد و متصدی حمل کالا را با همان عدل بندی غیراصولی قبول کند بار مسئولیت خراب شدن کالا که ناشی از این عدل بندی های نادرست است بر عهده خود متصدی حمل و نقل خواهد بود.

در چنین حالتی (یعنی زمانی که کالا دارای بسته بندی اصولی نیست) متصدی حمل و نقل بایستی به صاحب کالا اعلام کند که با بسته بندی غیر اصولی حاضر، احتمال بروز آسیب و خسارت به کالا وجود دارد و در صورت بروز خسارت مسئولیتی متوجه وی نیست اگر پس از این اخطار متصدی، صاحب کالا قبول کند که باز هم متصدی حمل و نقل اقدام به حمل و انتقال آن نماید مسئولیتی متوجه متصدی نخواهد بود.

مسئولیت ناشی از تلف یا گم شدن کالا

در مواردی که کالای ارسالی گم می شود یا بنا به دلایلی تلف می گردد نیز مسئولیت جبران خسارت با متصدی حمل و نقل است مگر اینکه متصدی حمل و نقل یکی از موارد زیر را ثابت نماید:

1. ثابت نماید تلف یا گم شدن مربوط به جنس خود مال التجاره است.
2. ثابت نماید تلف یا گم شدن مستند به تقصیر ارسال کننده یا گیرنده و یا ناشی از تعلیمات یکی از آنها بوده است. برای مثال در فرضی که کالا ماهی باشد و با این وجود ارسال کننده دستور دهد کالا بدون وسیله نقلیه مناسب (دارای یخچال) حمل شود در این صورت مسئولیتی متوجه متصدی حمل و نقل نیست.
3. ثابت نماید تلف یا گم شدن مربوط به حوادثی بوده که هیچ متصدی مواظبی نیز نمی توانست از آن جلوگیری کند. (فورس ماژور)

مسئولیت ناشی از تقصیر نماینده متصدی حمل و نقل

در برخی موارد، متصدی حمل و نقل پس از انعقاد قرارداد با ارسال کننده، کالا را به وسیله شخص دیگری ارسال می کند این شخص می تواند کارگر یا اجیر متصدی باشد یا حتی می تواند متصدی دیگری باشد. در چنین مواردی باید توجه داشت که رابطه بین متصدی حمل و نقل با رانندگانی که به این منظور به کار گرفته می شوند هیچگونه اثری در رفع مسئولیت و تعهد متصدی در برابر صاحب کالا ایجاد نمی کند.

در واقع در این حالت نیز مسئولیت جبران خسارت با متصدی حمل و نقل است. با این تفاوت که متصدی حمل و نقل پس از جبران خسارت ارسال کننده حق مراجعه به مباشر حمل را دارد. همچنین صاحب کالا علاوه بر اینکه حق مراجعه به متصدی حمل و نقل را از باب مسئولیت قراردادی دارد، می تواند از باب مسئولیت مدنی ناشی از تسبیب به مباشر حمل نیز رجوع کند.

مسئولیت ناشی از تأخیر در تسلیم یا نقص کالا

در مواردی که کالا در موعد مقرر بین طرفین تحویل داده نمی شود یا به صورت ناقص تحویل داده می شود متصدی حمل مسئول جبران خسارت خواهد بود. در این حالت اگر سابقاً توافقی بین طرفین در خصوص میزان خسارت وجود نداشته باشد خسارت مزبور نمی تواند از خسارتی که ممکن بود در صورت تلف شدن تمام مال التجاره پرداخت شود تجاوز نماید.

مسئولیت متصدی حمل و نقل در رابطه با تضییع سریع محموله

طبق ماده ۳۸۵ قانون تجارت، چنانچه محموله باری به مقصد برسد و مرسل الیه مال را قبول نکند یا به او دسترسی نباشد و محموله باری در معوض تضییع سریع باشد و یا قیمتی که می توان برای آن فرض کرد با مخارجی که بر آن شده تکافو ننماید، متصدی حمل و نقل می بایست فورا مراتب را به اطلاع دادستان رسانده و با نظارت او مال را به فروش رساند.

متصدی حمل و نقل موظف می باشد حتی المقدور ارسال کننده و مرسل الیه را از این که محموله باری به فروش خواهد رسید، مطلع نماید.

مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی

متصدی حمل در قرارداد حمل و نقل دریایی، مسئول فقدان یا خسارت ناشی از عدم قابلیت دریانوردی نخواهد بود مگر آنکه قصوری از جانب وی صورت گرفته باشد.

اگر صاحب کالا یا هر ذینفع دیگری ادعایی در مورد ورود خسارت به کالا داشته باشد و این امر را ناشی از عدم قابلیت دریانوردی بداند متصدی باید ثابت کند که مراقبتهای لازم و معمول را انجام داده تا از بار مسئولیت رها شود. در غیر اینصورت متصدی حمل و نقل دریایی مسئول شناخته خواهد شد.

موارد معافیت از مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی

لازم به ذکر است در برخی موارد برخی از رخدادهای دریایی مانع از این می شود که متصدی به وظایف و تعهدات خود عمل کند در این موارد مسئولیت از متصدی حمل رفع خواهد شد. به طور کلی ماده ۵۵ قانون دریایی ایران مواردی که در آنها متصدی حمل مسئولیتی ندارد را ذکر کرده که در سه دسته بندی می توان قرار داد.

1. عدم مسئولیت متصدی حمل در رابطه با خسارت ناشی از اقدام فرستنده یا نوع و جنس کالا
2. عدم مسئولیت متصدی حمل در رابطه با خسارت ناشی از علل خارجی که ماهیت قوه قهریه دارند مثل طوفان دریایی
3. عدم مسئولیت متصدی حمل در رابطه با خسارت ناشی از کشتی یا کارکنان آن
4. چنانچه متصدی حمل و نقل ثابت نماید که خسارات وارده به جهت تقصیر و غفلت فرستنده کالا رخ داده است از مسئولیت معاف می گردد.
5. از موارد دیگری که سبب معافیت متصدی حمل و نقل از مسئولیت می گردد می توان به قوه قهریه اعتصاب و عیوب مخفی کالا، نجات جان اشخاص و اموال اشاره کرد.

مسئولیت متصدی حمل و نقل هوایی

از آنجایی که مدارک حمل (از جمله بارنامه و بلیط) به تنهایی مثبت وجود قرارداد حمل بین طرفین قراردادی است لذا رابطه میان متصدی حمل و نقل و زیان دیده مبتنی بر قرارداد و از نوع مسئولیت قراردادی است.

در صورتی که متصدی حمل ثابت کند که خود و عاملین او کلیه تدابیر لازم برای جلوگیری از بروز خسارت را اتخاذ کرده اند یا اگر ثابت کند اتخاذ چنین تدابیری برای او یا عاملین او مقدور نبوده مسئول نخواهد بود. هم چنین اگر متصدی ثابت کند که خسارت وارده ناشی از خطای شخص زیان دیده می باشد در این حالت نیز جزئا یا کلا مبرا از مسئولیت خواهد بود.

در غیر اینصورت متصدی حمل مسئول خسارت وارده بر زیان دیده خواهد بود. اصل بر این است که میزان مسئولیت متصدی محدود به میزان خسارت وارده است.

اما در برخی موارد مسئولیت مذکور نامحدود است. این موارد عبارتند از:

1. در صورت عدم صدور بلیط برای مسافر
2. در صورت فقدان (عدم صدور) رسید لوازم شخصی یا کامل نبودن مندرجات آن
3. در صورت عدم صدور برنامه هوایی یا عدم رعایت مندرجات آن
4. در صورتیکه ثابت شود خسارت وارده ناشی از قصور عمدی یا خطای متصدی حمل است.

مسئولیت متصدی حمل و نقل جاده ای

بر اساس کنوانسیون CMR مبنای محاسبه خسارت وارده قیمت کالا در زمان و مکان قبول حمل کالا می باشد. در عین حال کنوانسیون مذکور در بند ۳ ماده ۲۳ نیز حداکثر میزان مسئولیت متصدی حمل را تعیین کرده است.

اگر چه در ابتدای امر چنین به نظر می رسد که تعیین میزان مسئولیت متصدی حمل و نقل جاده ای بیش از میزان مندرج در بند ۳ ماده ۲۳ کنوانسیون CMR باشد به دلیل مغایرت با مفاد کنوانسیون شرطی باطل و بلااثر است. اما این قضیه از دو دیدگاه محدود می گردد و از حالت اطلاق آن کاسته می شود.

اول آن که طبق سایر مفاد کنوانسیون مغایرت شروط قرارداد حمل و نقل جاده ای زمانی فاقد اعتبار است که منجر به کاهش مسئولیت متصدی حمل در برابر صاحب محموله گردد. لذا در مواردی که متصدی حمل با اراده آزاد سقف مسئولیت خود را افزایش می دهد، شرط مورد قبول طرفین باطل نخواهد بود.

دوماً پذیرش سقف مسئولیت به عنوان یک قاعده آمره ناشی از تحمیل مسئولیت مطلق به یکی از طرفین قرارداد (متصدی) است. بنابراین اساساً امکان استناد در مواردی که تقلب عمدی در ورود خسارت وجود داشته نمی توان به سقف مسئولیت استناد کرد و متصدی حمل متعهد به جبران تمام خسارات واقعی وارده به صاحب کالا است.

مرور زمان اقامه دعوا علیه متصدی حمل و نقل

طبق ماده ۳۹۳ قانون تجارت، خواهان می تواند چنان چه کالا تلف یا گم شده باشد ظرف یکسال از تاریخی که تسلیم می بایست در آن روز به عمل آمده باشد و در صورت خسارت ظرف یکسال از تاریخ تسلیم کالا در مرجع صالح اقامه دعوا نماید.

در حمل و نقل بین المللی دریایی، با توجه به کنوانسیون روتردام، خواهان می تواند ظرف ۲ سال از تاریخی که کالا به فرستنده تسلیم گشته است یا در صورت فقدان کالا، در تاریخ معین شده در قرارداد، علیه متصدی حمل و نقل در مرجع صالح طرح دعوا نماید. پس از گذشت این مدت، طرح دعوا علیه خواهان مسموع نیست.

با اخذ مشاوره از وکیل متخصص دعاوی حمل و نقل می توانید با آگاهی از حقوق قانونی خویش و رعایت مهلت های قانونی برای طرح دعوا، به نتیجه مطلوب و دلخواه خود برسید و حقوق از دست رفته خود را بازگردانید.

مرجع صالح رسیدگی به دعاوی علیه متصدی حمل و نقل

در خصوص مرجع صالح جهت طرح دعوا به کنوانسیون های مذکور حکمی را مقرر نکرده اند. بر اساس قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب، خواهان می تواند جهت طرح دعوا به دادگاهی که قرارداد در آنجا منعقد گشته است یا دادگاهی که کالا می بایست در آن جا تسلیم گردد یا دادگاه محل اقامت خوانده رجوع نماید.

وظایف فرستنده کالا در حمل و نقل

در حمل و نقل بین المللی و داخلی، وظایفی بر عهده ارسال کننده یا فرستنده کالا قرار داده شده که به شرح ذیل می باشد:

بسته بندی کالا

طبق قانون تجارت و قانون دریایی، ارسال کننده موظف می باشد تا کالا را به درستی بسته بندی نماید، چنانچه در امر بسته بندی، خسارتی به کالا وارد گردد، متصدی حمل و نقل مسئول خسارت وارده به کالا نمی باشد. مگر اینکه متصدی حمل و نقل محموله باری را بدون شرط عدم مسئولیت، قبول کرده باشد.

ارائه اطلاعات صحیح به متصدی حمل و نقل

ارسال کننده موظف می باشد اطلاعات صحیح و کافی را در خصوص جنس، نوع، تعداد بسته ها، طرز بسته بندی کالا، زمانی که کالا می بایست در آن مدت به گیرنده تسلیم گردد را به متصدی حمل و نقل ارائه دهد. چنانچه به علت عدم اطلاعات مکفی خسارتی به کالا وارد گردد، ارسال کننده مسئول خسارات وارده به کالا می باشد.

استرداد محموله از متصدی حمل و نقل

طبق ماده ۳۸۲ قانون تجارت، ارسال کننده می تواند مادامی که محموله در اختیار متصدی حمل و نقل است آن را با پرداخت مخارجی که متصدی حمل و نقل کرده و خسارات او پس بگیرد.

بعد از پرداخت کرایه متصدی حمل و نقل، چنانچه متصدی حمل و نقل تعهدی نسبت به گیرنده کالا نموده باشد، برای مثال گیرنده درخواست تحویل کالا را نموده باشد ارسال کننده دیگر حقی بر کالا ندارد و نمی تواند از متصدی حمل و نقل درخواست استرداد کالا را نماید.

پرداخت هزینه حمل و نقل

اصولا ارسال کننده مکلف به پرداخت هزینه حمل و نقل می باشد، مگر اینکه ضمن قرارداد حمل و نقل طرفین بر خلاف آن توافق نموده باشند و گیرنده کالا موظف به تادیه هزینه حمل و نقل گشته باشد.

طبق ماده ۳۸۴ قانون تجارت، در صورت عدم تادیه هزینه حمل و نقل از جانب ارسال کننده و مرسل الیه، متصدی حمل و نقل مکلف می باشد مراتب را به اطلاع ارسال کننده رسانیده و محموله باری را موقتا نزد خود یا ثالثی امانت گذارد و در هر حال، ارسال کننده مسئول هر عیب و نقص وارد شده به کالا می باشد.

وظایف گیرنده کالا در حمل و نقل

مهم‌ترین وظایف و مسئولیت ‌های گیرنده کالا به شرح ذیل می باشد:

پرداخت هزینه‌های حمل و سایر مخارج در مقصد

اگر قرارداد حمل بر اساس کرایه در مقصد تنظیم شده باشد، اولین و اصلی‌ترین وظیفه گیرنده، پرداخت کرایه حمل به متصدی است.

تحویل گرفتن به موقع کالا

پس از آنکه کالا به مقصد رسید و آماده تحویل شد، گیرنده موظف است در اسرع وقت برای تحویل گرفتن آن اقدام کند. تأخیر در این فرآیند، دو نوع جریمه سنگین و معروف را به دنبال دارد:

• دموراژ: جریمه دیرکرد در خارج کردن کانتینر پر از محوطه بندر یا فرودگاه پس از اتمام دوره مجاز.
•  جریمه دیرکرد در بازگرداندن کانتینر خالی به محوطه تعیین شده توسط خط کشتیرانی پس از تخلیه کالا.

این جرائم به صورت روزانه محاسبه شده و می‌توانند به سرعت از ارزش خود کالا نیز فراتر بروند.

بازرسی کالا هنگام تحویل

این وظیفه، حیاتی‌ترین اقدام برای حفظ حقوق گیرنده است. گیرنده (یا نماینده قانونی او) باید پیش از امضای رسید تحویل سالم کالا، محموله را به دقت بازرسی کند.

موارد مورد بررسی عبارتند از:

• آسیب ‌دیدگی ظاهری: هرگونه فرورفتگی، پارگی، شکستگی یا خیس شدن بسته‌ بندی.
• کسری تعداد: مغایرت تعداد کارتن ‌ها یا بسته ‌ها با آنچه در بارنامه ذکر شده است.
• مخدوش بودن پلمپ (در حمل کانتینری): بررسی سلامت و شماره پلمپ کانتینر.

اعلام خسارت به صورت رسمی و در مهلت قانونی

اگر در حین بازرسی، هرگونه آسیب یا کسری مشاهده شد، گیرنده موظف است:

• از تحویل گرفتن کالا خودداری نکند، بلکه موضوع را رسماً ثبت کند.
• تنظیم صورت‌جلسه: با حضور نماینده متصدی حمل، نماینده بیمه حمل و نقل و در صورت لزوم بازرس مستقل، صورت‌ جلسه‌ای دقیق از خسارات مشاهده شده تنظیم و به امضای همه طرفین برسد.
• ارسال اعلامیه خسارت کتبی: گیرنده باید فوراً و در مهلت قانونی (که بر اساس نوع حمل و کنوانسیون حاکم متفاوت است)، خسارت وارده را به صورت کتبی به متصدی حمل اطلاع دهد.

حمل و نقل کالا چه در عرصه بین المللی و چه داخلی، دارای پیچیدگی هایی است و در اکثر اوقات دعاوی و اختلافات در تجارت بین الملل ناشی از حمل و نقل می باشد. پیشگیری از طریق قراردادهای شفاف، بیمه مناسب و آگاهی از قوانین، همیشه کم‌ هزینه‌تر و مؤثرتر از طرح دعاوی حقوقی پیچیده خواهد بود.

در دفتر حقوقی دادپویان حامی، ما با تیمی از وکلای پایه یک متخصص در حوزه حقوق حمل و نقل و بازرگانی بین‌الملل، در کنار شما هستیم تا از منافع شما در هر مرحله از این مسیر پرچالش حفاظت کنیم. جهت بهره مندی از خدمات حقوق تخصصی این مجموعه می توانید از طریق شماره های مندرج در وب سایت با ما در تماس باشید.