قرارداد حمل و نقل دریایی قراردادی است که بین متصدی حمل و نقل، که ممکن است صاحب کشتی یا مستاجر آن باشد از یک طرف و فرستنده کالا از سوی دیگر منعقد می شود. این قرارداد می تواند به صورت شفاهی یا کتبی باشد که در برخی از کشورها انعقاد قرارداد به صورت کتبی را الزام آور است اما طبق قانون ایران، الزامی برای کتبی بودن قرارداد حمل و نقل دریایی وجود ندارد.
در این مقاله سعی نموده ایم نحوه تنظیم قرارداد حمل و نقل دریایی و انواع آن و نکات مهم حقوقی این قراردادها را به طور کامل توضیح دهیم تا از این طریق بتوانید با تنظیم قرارداد اصولی از بروز مشکلات و اختلافات در آینده جلوگیری نمائید.
قرارداد حمل و نقل دریایی چیست؟
قرارداد حمل و نقل دریایی طبق ماده ۵۲ قانون دریایی ایران، قراردادی است که بر اساس بارنامه دریایی یا اسناد مشابه دیگری که برای حمل و نقل کالا از طریق دریاست منعقد می شود و نیز هر بارنامه دریایی یا اسناد مشابه دیگری که به استناد قرارداد اجاره کشتی، رابطه بین متصدی باربری و دارنده بارنامه و یا سند مذکور را از زمان صدور تعیین نماید، قرارداد باربری تلقی می شود.
قراردادهای حمل ونقل دریایی در کنوانسیون های بین المللی
همانطور که بیان شد کشورهای مختلف به منظور حمایت از تجار متوسط در مقابل زیاده خواهی های متصدیان حمل و نقل اقدام به تصویب قوانینی نمودند تا در قراردادهای حمل و نقل جانب انصاف از هر دو طرف رعایت گردد.
اما چون حمل و نقل دریایی بیشتر در تجارت های بین المللی کاربرد دارد تعارض در قوانین داخلی کشورها باعث ایجاد تعارض های مختلفی در اختلافات ناشی از قرارداد حمل و نقل دریایی شد از همین رو جامعه جهانی جهت ایجاد قوانین متحدالشکل به اقتضای زمان اقدام به تصویب کنوانسیون های ناظر بر قراردادهای حمل و نقل نمودند. این کنوانسیون ها عبارتند از کنوانسیون بروکسل (۱۹۲۴)، کنوانسیون هامبورگ (۱۹۷۸) و کنوانسیون روتردام (۲۰۰۹)
حیطه نظارت کنوانسیون های بین المللی بر حمل و نقل در دریا
در فلسفه پیدایش قراردادهای حمل و نقل به شکل امروزی بیان شد که تجار و سرمایه داران بزرگ در مقابل مالکین کشتی در موضع برابری قرار داشتند لذا قرارداد اجاره کشتی به صورت الحاقی (یعنی قرارداد از پیش تعیین شده توسط مالک کشتی که تاجر مجبور به قبول آن باشد) نبود.
به همین دلیل نیازی جهت تشکیل کنوانسیون بین المللی برای آنها احساس نمی شود. در مقابل طبق شرح بند قبلی برای حمایت از تجار متوسط در مقابل مالکین کشتی کنوانسیون های سه گانه تشکیل شد. لذا این کنوانسیون ها و مقررات مربوطه تنها ناظر بر قراردادهای حمل و نقل دریایی می باشند نه قرارداد اجاره کشتی.
مفهوم قرارداد حمل و نقل در کنوانسیون های بین المللی
این مسئله که چه قراردادی، قرارداد حمل ونقل دریایی مشمول کنوانسیون های بروکسل، هامبورگ و روتردام می شود حائز اهمیت است. مطابق کنوانسیون بروکسل قرارداد حمل، فقط به قراردادهایی گفته می شود که بر اساس بارنامه دریایی یا اسناد مالکیت مشابه دیگری که برای حمل کالا از طریق دریا تنظیم شده منعقد می شود.
هم چنین قواعد این سه کنوانسیون بر بارنامه هایی که بر اساس چارتر پارتی صادر می شوند نیز حاکم است به شرط اینکه بارنامه مذکور حاکم بر روابط متصدی حمل ونقل دریایی و دارنده بارنامه ای باشد که شخصی غیر از اجاره کننده کشتی است.
انواع قرارداد حمل و نقل دریایی
در مواردی که بار صادراتی به میزانی باشد که اجاره یک کشتی کامل را لازم بداند، شرایط قرارداد حمل و نقل در سند قرارداد کشتی گنجانده می شود اما در صورتی که کالای صادر کننده فقط بخشی از محموله کشتی را تشکیل دهد، شرایط حمل در بارنامه مقرر می شود.
انواع قرارداد حمل و نقل دریایی به شرح ذیل می باشد:
قرارداد اجاره کشتی
قرارداد باربری است که به منظور حمل کالا از یک محل به محل دیگر بر حسب میزان بار، تمام یا قسمت عمده ظرفیت یک کشتی اجاره می شود.
بارنامه دریایی
بارنامه سندی است که از طرف صاحب کشتی با ذکر تعداد و کیفیت محموله تهیه و تنظیم شده و بر طبق آن بارگیری انجام می شود. در واقع بارنامه قرارداد باربری بین متصدی باربری و تحویل دهنده بار یا تحویل گیرنده بار و سایر اشخاص ذینفع.
قراردادهای خاص
قوانین مربوط به حمل و نقل دریایی، به متصدی حمل این اختیار را داده است که در صورت حمل کالای خاص، قراردادی را با شرایط مخصوص منعقد نماید به گونه ای که بارنامه دریایی صادر ننماید. البته ذکر این نکته لازم است که این نوع از قراردادها قابل انتقال نبوده و چنین امری در متن قرارداد نیز باید صریحا مشخص شود.
تفاوت قرارداد حمل و نقل دریایی و قرارداد اجاره کشتی
قرارداد حمل و نقل دریایی از دو جهت با قرارداد اجاره کشتی متفاوت است. یکی از نظر موضوع قرارداد فیمابین طرفین و دیگری از نظر اوضاع و احوالی که در آن قرارداد منعقد می شود.
تفاوت قرارداد حمل و نقل با قرارداد اجاره کشتی از نظر موضوع قرارداد
در قرارداد اجاره کشتی قرارداد بر روی کشتی منعقد می شود اما در قرارداد حمل و نقل موضوع قرارداد کالا یا محموله است. البته کشتی نیز به علت اینکه قابلیت حمل کالا را دارد موضوع قرارداد اجاره واقع می شود یعنی هدف نهایی در قرارداد اجاره کشتی نیز همان حمل کالاست ولیکن آنچه در قرارداد حمل و نقل مد نظر است انتقال کالا از محلی به محل دیگر می باشد در حالیکه در اجاره کشتی این عمل ممکن است هدف نهایی باشد نه موضوع قرارداد.
اوضاع و احوالی که در آن قرارداد حمل و نقل دریایی یا اجاره کشتی منعقد می شود.
فلسفه پیدایش قراردادهای حمل و نقل دریایی به شکل امروزی این است که در قدیم الایام تجار متوسطی که توانایی اجاره کشتی را نداشتند یا انجام این کار برای آنها صرفه اقتصادی نداشت با مالکان کشتی برای حمل کالا قراردادی را منعقد می کردند و چون این دسته از تجار در موضع ضعف نسبت به مالکین کشتی قرار داشتند قراردادهای منعقده غیر منصفانه و به طور کامل به نفع مالکین کشتی بود به همین دلیل قراردادهای امروزه جهت حمایت از منافع تجار متوسط ایجاد شد.
چون در قرارداد اجاره کشتی به دلیل هزینه بالای آن فرض بر این است که هر دو طرف (مالک کشتی و مستاجر) در یک سطح قرارداشته و به تمام حقوق و تکالیف خود آگاهند مقررات جنبه تکمیلی و تفسیری دارد لذا انعقاد قرارداد اجاره کشتی تابع اراده طرفین عقد است اما در قرارداد حمل و نقل دریایی چون یکی از طرفین قرارداد (متصدی حمل و نقل) در موضع بالاتری قرار دارد طرفین ناچار به تبعیت از قواعد حقوقی الزام آور مثل کنوانسیون های بروکسل و نوتردارم هستند. که حامی منافع طرف ضعیف قرارداد (فرستنده کالا) بوده و تخلف از آن به نفع متصدی حمل ممکن نیست.
شرایط تشکیل قرارداد حمل و نقل دریایی
قرارداد حمل و نقل دریایی مانند تمامی قراردادها برای تشکیل نیازمند وجود شرایط عمومی است که به شرح ذیل می باشد:
- قصد طرفین و رضای آنها
- اهلیت طرفین قرارداد
- موضوع معین که مورد معامله باشد
- مشروعیت جهت معامله
نحوه تنظیم قرارداد حمل و نقل دریایی
قرارداد حمل و نقل دریایی باید شامل بندهای زیر باشد:
۱-طرفین قرارداد
قرارداد حمل و نقل دریایی در بیشتر مواقع بین متصدی حمل و نقل از یک طرف و فرستنده کالا که ممکن است صاحب کالا یا نماینده وی باشد از طرف دیگر منعقد می شود. متصدی حمل ممکن است مالک کشتی یا مستاجر کشتی و یا حتی شخصی غیر از این دو باشد. برای مثال برخی شرکتهای حمل و نقل با انعقاد قراردادهای تابع ماده ۱۰ قانون مدنی بدون آن که مالکیت کشتی یا مالکیت منافع کشتی به آنها منتقل شود از کشتی مزبور در شرکت خود استفاده می نمایند.
در یک قرارداد حمل و نقل دریایی اشخاص متعددی وجود دارند که قوانین حاکم بر قرارداد و توافق بین طرفین حدود مسئولیت هر یک از آنها را مشخص می کند. اشخاص دخیل در قرارداد حمل و نقل دریایی در ابتدا صرفاً به متصدی حمل و نقل و فرستنده کالا محدود می شوند ولی امروزه با گسترش روابط تجاری غیر از افراد مذکور، اشخاص دیگری اعم از حقیقی و حقوقی در قراردادهای حمل ونقل دریایی دارای مسئولیت هستند.
در قرارداد باید نام کامل و اطلاعات تماس حمل کننده یا مالک کشتی، فرستنده یا اجاره کننده و گیرنده ذکر شود.
۲- مشخصات کشتی
یکی دیگر از مواردی که در قرارداد باید مشخص نمود، نام کشتی، شماره، پرچم، سال ساخت، ظرفیت حمل، کلاس کشتی می باشد.
۳- مشخصات کالا
مشخصات کالا به ترتیب ذیل باید مشخص گردد:
- نوع کالا: دقیق و با جزئیات کامل (مثلاً گندم، سنگ آهن، مواد شیمیایی).
- مقدار/وزن/حجم: باید مشخص شود که این مقدار تقریبی است یا دقیق (مثلاً “حدود ۱۰۰۰۰ تن” یا “۱۰۰۰۰ تن دقیق”).
- نوع بسته‌بندی: فله، کانتینری، کیسه و غیره.
- علائم و شماره ها: روی بسته‌ها.
- ماهیت خطرناک کالا (در صورت وجود): باید طبق کدهای بین‌المللی (IMDG Code) اعلام شود.
۴- بنادر و مسیر
یکی دیگر از مواردی که باید در قرارداد حمل و نقل دریایی مشخص شود، بندر بارگیری، بندر تخلیه و مسیر سفر می باشد.
۵- کرایه حمل یا اجاره بها
مبلغ کرایه، زمان و نحوه پرداخت و واحد پول نیز باید بین طرفین توافق و در قرارداد ذکر شود.
۶- شرایط بارگیری و تخلیه
این بخش یکی از مهم‌ترین بخش های قرارداد است، به خصوص در قراردادهای اجاره سفری:
- زمان مجاز برای بارگیری/تخلیه: مدت زمانی که اجاره‌کننده مجاز است بدون پرداخت هزینه اضافی، عملیات بارگیری یا تخلیه را انجام دهد (مثلاً ۷۲ ساعت).
- دموراژ – خسارت تأخیر: اگر عملیات بیش از زمان مجاز (Laytime) طول بکشد، اجاره‌کننده باید به ازای هر روز تأخیر، مبلغی را به عنوان جریمه به مالک کشتی بپردازد. نرخ دموراژ باید در قرارداد مشخص شود.
- دیسپچ – پاداش تسریع: اگر عملیات زودتر از زمان مجاز به پایان برسد، مالک کشتی مبلغی را به عنوان پاداش به اجاره‌کننده پرداخت می‌کند. این مبلغ معمولاً نصف نرخ دموراژ است. (این بند اختیاری است و باید مورد توافق قرار گیرد).
۷- مسئولیت ها و تعهدات طرفین
مسئولیت متصدی در قرارداد حمل و نقل دریایی و مسئولیت فرستنده از جمله موارد مهمی است که باید در قرارداد ذکر شود. از جمله تعهدات طرفین می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
تعهدات حمل‌کننده/مالک:
- تهیه کشتی آماده و مناسب برای دریانوردی.
- حرکت با سرعت متعارف و بدون انحراف غیرمنطقی از مسیر.
- مراقبت مقتضی از کالا.
تعهدات فرستنده/اجاره‌کننده:
- آماده کردن کالا در زمان مقرر.
- ارائه اسناد صحیح مربوط به کالا.
- پرداخت به موقع کرایه حمل.
۸- قانون حاکم و مرجع حل اختلاف
در قراردادهای حمل و نقل دریایی باید مشخص شود که در صورت بروز اختلاف، قوانین کدام کشور بر قرارداد حاکم خواهد بود (معمولاً قوانین انگلستان به دلیل سابقه طولانی در حقوق دریایی، انتخاب می‌شود).
مرجع حل اختلاف نیز می تواند داوری باشد که روشی متداول در حمل و نقل دریایی است. باید محل داوری (مثلاً لندن، سنگاپور) و مؤسسه داوری (مثلاً LMAA ) مشخص شود.
در صورت عدم توافق نسبت به داوری، باید مشخص شود دادگاه‌های کدام کشور صالح به رسیدگی خواهند بود.
۹- تعیین دموراژ
دموراژ به عنوان نوعی خسارت در قراردادهای حمل و نقل دریایی، مبلغ مقطوعی است که از قبل (در زمان انعقاد قرارداد) تعیین شده و تنها زمانی قابل اخذ است که در قرارداد اجاره کشتی به آن تصریح شده باشد. همچنین امکان تغییر مبلغ تعیین شده حتی با اثبات ورود خسارت کمتر یا بیشتر نیز وجود ندارد.
فایده تعیین خسارت نقدی (دموراژ) ایجاد عنصر اطمینانی است که در زمان ایجاد مسائل دشوار و پیچیده ای چون ارزش گذاری کالا، مشخص نمودن علت و معلول، دوری و مسافت و … می تواند کمک کننده باشد.
اصولاً شروط مربوط به دموراژ در یکی از حالتهای ذیل ذکر می شود:
الف) حالتی که شرط به طور کامل مربوط به دموراژ باشد مثلاً در قرارداد ذکر شود ۱۰ روز برای بارگیری و بعد از آن دموراژ با نرخ روزانه ۲۰ روز محاسبه می شود.
ب) شرط بعضاً به دموراژ مربوط باشد. مثلاً قید شود «۱۰ روز برای تخلیه و ۶ روز برای دموراژ با نرخ روزانه»
ج) حالتی که در شرط دموراژ مطرح نشده باشد. مثل اینکه گفته شود «۱۰ روز برای بارگیری یا مهلت تخلیه بر طبق عرف بندر». در این صورت تمامی تاخیرات بعد از زمان مجاز بارگیری جزء خسارات به لحاظ معطلی کشتی می باشد نه دموراژ.
در خصوص بند ج لازم به ذکر است در برخی کشورهای اروپایی دموراژ با خسارت معطلی کشتی متفاوت است اما در قوانین ایران این دو اصولاً به یک مفهوم استفاده می گردند.
۱۰- فسخ قرارداد
یکی دیگر از بندهای قرارداد حمل و نقل دریایی مربوط به فسخ قرارداد می باشد. به طور معمول در قراردادها طرفین، می توانند ضمن عقد یا خارج از آن برای یک یا هر دو طرف معامله یا شخص ثالث حق فسخ قرار دهند.
در این بخش سعی نمودیم موارد مهمی که باید در قرارداد های حمل و نقل دریایی قید شود را نام ببریم اما با توجه به تخصصی بودن موضوع بهتر است برای این امر از وکیل متخصص قراردادها که دانش لازم در زمینه حقوق تجارت بین الملل دارد استفاده نمائید.
نکته مهم:
قرارداد حمل دریایی ارتباط تنگاتنگی با قرارداد فروش بین‌المللی و اینکوترمز انتخاب شده در آن دارد. برای مثال:
- اگر قرارداد فروش بر اساس FOB باشد، خریدار مسئولیت تنظیم و پرداخت هزینه قرارداد حمل دریایی را دارد.
- اگر قرارداد فروش بر اساس CIF باشد، فروشنده مسئولیت تنظیم و پرداخت هزینه قرارداد حمل و بیمه را بر عهده دارد.
بنابراین، تعهدات شما در قرارداد حمل باید با تعهداتتان در قرارداد فروش هماهنگ باشد.
دفتر حقوقی دادپویان حامی با تیمی متشکل از وکلای مجرب و متخصص در امور قراردادهای حمل و نقل بین المللی، با درک عمیق از چالش‌های بازرگانان ایرانی، آماده ارائه خدمات زیر است:
- تنظیم و بررسی پیش‌نویس قراردادهای حمل و نقل دریایی برای حفاظت کامل از منافع شما.
- ارائه مشاوره حقوقی حمل و نقل در خصوص انتخاب بهترین شروط متناسب با معامله شما.
- نمایندگی در مذاکرات قراردادی با طرف های خارجی برای کسب امتیازات کلیدی.
- مدیریت و حل و فصل اختلافات ناشی از اجرای قراردادها از طریق داوری یا مراجع قضایی.
برای دریافت مشاوره تخصصی و اطمینان از امنیت معاملات بین‌المللی خود، می توانید با کارشناسان ما در دفتر حقوقی دادپویان حامی تماس بگیرید.
دوره آموزشی برای مباحث قراردادهای دریایی و حمل ونقل دریایی بین المللی برگزار می کنید؟
اساتید مجرب در این حوزه جهت برگزاری دوره برای تعدادی از کارمندان شرکت پتروشیمی دارید؟
سلام بله با دفتر تماس حاصل فرمایید
باسلام
قصد دارم قرارداد حمل و نقل با یک شرکت منعقد نمایم آیا می توانم قانون حاکم برقرارداد را براساس قوانین کنوانسیون های بین المللی قرار دهم ؟
بله می توانید