واقف به عنوان بنیانگذار وقف، می تواند نسبت به شیوه اداره و نظارت بر موقوفه تصمیم گیری نماید. تعیین مدیر وقف یا همان متولی بر عهده واقف می باشد و اگر وقف از نوع خاص بوده و واقف متولی را تعیین ننموده باشد، اداره موقوفه بر عهده موقوف علیهم می باشد و اگر از نوع وقف عام باشد، تصدی موقوفات بر عهده سازمان اوقاف و امور خیریه است. در این مقاله سعی نموده ایم در خصوص متولی وقف، شرایط نصب، وظایف و موجبات عزل وی توضیحات کامل را به شما ارائه نمائیم. برای کسب اطلاعات بیشتر با ما همراه باشید.
متولی وقف کیست؟
متولی وقف شخصی است که عهده دار امور موقوفه می باشد، وی ممکن است به تصریح واقف یا مفاد وقف نامه یا حکم سازمان اوقاف و امور خیریه یا حکم دادگاه جهت اداره امور موقوفه تعیین شود.
وظایف متولی وقف
متولی وظایف متعددی در خصوص موقوفه بر عهده دارد که اهم آنها به طور کلی عبارتست از: نگهداری، اجاره کردن، تقسیم منافع و عایدات مال موقوفه و نیز ثبت موقوفات و دفاع از دعوی علیه آن و نیز اقامه دعوی علیه تضییع کنندگان حقوق موقوفه که به شرح ذیل در خصوص هر کدام به طور مختصر توضیح خواهیم داد:
نگهداری مال موقوفه
نخستین وظیفه متولی نگهداری مال موقوفه است. چرا که سهل انگاری در این وظیفه گاهی موجب خرابی و در نتیجه مسلوب المنافع کردن آن می گردد. همچنین عین مال موقوفه باید حفظ شود تا منافع آن در جهت و هدف واقف مورد استفاده قرار گیرد؛ بنابراین هزینه نگهداری مال موقوفه باید مقدم بر حقوق موقوف علیه باشد.
تقسیم منافع و عایدات مال موقوفه
از دیگر وظایف متولی، تقسیم منافع و عایدات مال موقوفه است. واقف می تواند سهم موقوف علیه را به تساوی یا تفاوت قرار دهد و این امر می بایست طبق نظر واقف صورت گیرد و موقوف علیه می توانند پس از مشخص شدن سهم خویش، آن را تصرف کنند هرچند متولی اذن نداده باشد.
اجاره دادن مال موقوفه
اجاره دادن مال موقوفه یکی دیگر از وظایف متولی می باشد. متولی به عنوان نماینده وقف می تواند مال موقوفه را در صورت مصلحت وقف به اجاره واگذار نماید تا عواید تحصیل و در مصارف مقرر، مصرف گردد.
ثبت مال موقوفه
جهت نظم و ایجاد ثبات و امنیت حقوقی، متولی مکلف است نسبت به ثبت اسناد و املاک اقدام نماید. چنانچه ملک وقفی به ثبت نرسیده باشد، طبق ماده ۲۷ قانون ثبت اسناد و املاک مصوب ۱۳۱۰ و آئین نامه اجرایی آن، متولیان موقوفات از ثبت محل درخواست ثبت ملک را به نام موقوفه خواهند نمود. در صورت عدم اقدام متولیان، نماینده اوقاف محل درخواست ثبت خواهد داد.
طرح دعوی علیه تضییع کنندگان حقوق موقوفه
در خصوص تکلیف متولی به طرح دعوی و تظلم خواهی در مراجع قضایی، طبق بند ۱ ماده ۱ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب ۶۳/۱۰/۲: اداره امور موقوفات عام که فاقد متولی بوده با مجهول التولیه است و موقوفات خاصه در صورتی که مصلحت وقف و بطون لاحقه و یا رفع اختلاف موقوف علیهم متوقف بر دخالت ولی فقیه باشد، به عهده سازمان اوقاف و امور خیریه قرار دارد.
در ماده ۹ قانون مذکور نیز قید گردیده: سازمان حج و اوقاف و امور خیریه نسبت به مواردی که در بندهای ماده ۱ این قانون به عهده آنها گذاشته شده در صورت عدم اقدام متولی یا امضاء موقوف علیهم حق تقاضای ثبت و سایر اقدامات لازم و اقامه دعوی را دارد.
اختیارات متولی وقف
طبق ماده ۸۲ قانون مدنی چنانچه واقف برای اداره کردن موقوفه ترتیب خاصی معین کرده باشد، متولی باید به همان ترتیب رفتار کند و اگر ترتیبی قرار نداده باشد، متولی باید راجع به تعمیر و اجاره و جمع آوری منافع و تقسیم آن و حفظ موقوفه مثل وکیل امینی رفتار کند.
اصطلاح وکیل امین در این ماده به این معنا نیست که متولی وکیل واقف می باشد، بلکه او مدیر شخصیت حقوقی می باشد که باید آن مال وقف شده را اداره کند و منظور قانونگذار در این ماده این است که متولی در حکم یک وکیل امین می باشد برای وقف نه شخص واقف.
تفاوت متولی با وکیل و وصی
در ابتدا به وجوه افتراق بین تولیت و وصایت می پردازیم:
- عمل وصایت وصی معلق بر فوت موصی می باشد، یه عبارت دیگر وصی از زمان فوت موصی مأمور به انجام وصایت است، حال آنکه متولی واقف هم شامل زمان حیات و بعد از مرگ واقف می باشد.
- همچنین موضوع وصایت معمولاً امر یا اموری است که با گذشت مدتی پایان می یابد، در حالی که تولیت موقوفه امری مستمر است که در طول قرن ها با بقاء عین موقوفه ادامه دارد.
- در وصایت قبول وصی شرط نیست، اما متولی هر گاه بر تولیت اطلاع یابد حتی بعد از مرگ واقف، وی اختیار دارد آن را قبول یا رد کند.
- مورد وصایت گاهی مواظبت و سرپرستی از اشخاص می باشد ولی عمل تولیت صرفاً ناظر به اموالی است که با بقاء عین بتوان از آن منتفع شد.
- چنانچه وصی بر خلاف وصایای موصی عمل کند، ضامن بوده و منعزل می گردد اما متولی در صورت تعدی یا تفریط یا خیانت در امانت ضامن بوده و ضم امین می گردد.
در خصوص تفاوت های وکیل و متولی مواردی را بر شماریم:
- وکالت به معنای تفویض کردن و واگذار نمودن می باشد که به موجب آن شخص دیگری اختیار انجام عملی را به نام و به نفع خود می دهد. حدود وکالت باید معلوم باشد و با توجه به اینکه عقدی جایز محسوب می گردد، هر زمان وکیل و موکل می توانند آن را بر هم بزنند، حال آنکه وقف عقدی است لازم و واقف حق عزل متولی را ندارد مگر اینکه حق عزل او را در صمن وقف برای خود یا دیگری شرط کرده باشد.
- وکالت وکیل با فوت و محجوریت موکل خاتمه پیدا می کند اما جنون، محجوریت و فوت واقف یا موقوف علیهم تأثیری در تولیت متولی ندارد.
- وکالت ممکن است معمولاً جزئی و در مورد خاص باشد در حالی که تولیت ناظر به نگهداری و سرپرستی ااموال موقوفه بوده و لازمه آن اداره کامل امور موقوفه خواهد بود.
نحوه نصب متولی توسط واقف
قسمت اخیر ماده ۶۱ و ماده ۷۵ قانون مدنی و ماده ۴ قانون تشکیلات اوقاف و امور خیریه، اختیار نصب متولی را به واقف داده است. واقف می تواند در جریان عقد یا در ضمن آن شخصی را به عنوان متولی موقوفه تعیین نماید.
اما بعد از تحقق عقد، واقف نمی تواند تولیت را مادام الحیات یا در مدت معینی، برای خود قرار دهد یا شرط نماید که برای بعد از مرگ خود نیز متولی تعیین نماید. هم چنین واقف می تواند شرط نماید نصب متولی با واقف یا شخص ثالث باشد و باید از شرط پیروی کرد .
موقوفه مجهول التولیه به چه معناست؟
درصورتی که شخص یا اشخاصی که در وقف نامه به عنوان متولی معین شده اند وجود نداشته باشند و یا اوصاف مقرر در وقفنامه منطبق با شخص یا اشخاص معین نگردد، موقوفه مجهول التولیه است. به طور کلی واقف در این خصوص می تواند هرترتیبی را که مقتضی می داند، برقرار کند. البته باید شرایط اوصاف متولی را رعایت نماید والا تولیت برای هر شخصی انعقاد نمی یابد.
ممکن است واقف در ضمن عقد وقف، متولی معین نکرده باشد و هیچگونه ترتیب و شرطی نیز معین ننموده باشد. در این مواقع سوال ایجاد می شود که سرپرستی و تولیت موقوفه از آن چه کسی خواهد بود؟
در پاسخ به این سوال باید دید وقف عام می باشد یا خاص.
- وقف عام:چنانچه مورد وقف، وقف عام باشد، تولیت و سرپرستی آن با حاکم خواهد بود.
- وقف خاص:چنانچه مورد وقف، وقف خاص باشد و موقوف علیهم محصور باشند تولیت و سرپرستی با موقوف علیهم خواهد بود.
شرایط و خصوصیات متولی اوقاف
ماده ۷۵ قانون مدنی مطالبی در مورد متولی وقف بیان کرده است که واقف چه نوع تصمیماتی می تواند در مورد تعیین کردن متولی برای مالی که وقف نموده بگیرد که به شرح ذیل بیان می نمائیم:
۱-واقف مجاز است که چند نفر را به عنوان متولی مال وقف شده اش تعیین و منصوب نماید، که در این صورت می تواند حدود و اندازه اختیارات آنها را در رابطه با مال وقف شده تعیین نماید.
۲-چنانچه واقف چند نفر را به عنوان متولیان مال موقوفه تعیین نموده باشد، چهار حالت متصور است:
- حالت استقلال هر یک از افراد متولی
- حالت اجتماع و مشورت کردن افراد متولی با همدیگر
- حالت ترتیب بین افراد متولی
- حالت اطلاق
حالت استقلال یعنی اینکه به هر کدام از متولیان به شکل استقلال اختیار و اجازه می دهد که بر مال موقوفه نظارت داشته باشند و هر یک از آن متولیان برای نظارت کردن به مال موقوفه احتیاجی به اخذ اجازه از دیگری ندارند.
منظور از حالت اجتماع این است که متولیان برای نظارت کردن بر موقوفه باید با همدیگر مشورت و گفتگو نمایند و به شکلی عمل نمایند که مورد توافق هر دو متولی باشد.
حالت ترتیب به این صورت است که واقف دو یا چند نفر را به عنوان متولی انتخاب می نماید اما به صورت ترتیب. یعنی می گوید اول یک نفر متولی باشد و پس از فوت او متولی بعدی جایگزین شود و به همین ترتیب الی آخر.
حالت اطلاق نیز به این شکل می باشد که واقف در وقف نامه هیچ سخنی از حالت های استقلال، اجتماع و ترتیب نمی گوید، بلکه به صورت اطلاق وقف نامه را تنظیم کرده و اینطور بیان می کند که به طور مثال، دو عموی خودم حسن و حسین را به عنوان متولیان این خانه وقف شده تعیین نمودم؛ در اینصورت دو متولی باید به شکل اجتماع عمل نمایند.
نظارت بر متولی به چه صورت هایی امکان پذیر است؟
ناظر شخص یا اشخاصی است که واقف برای نظارت و مراقبت بر اعمال و رفتار متولی درخصوص موقوفه تعیین می نماید. به همین جهت اعمال متولی باید به اطلاع و تصویب وی برسد. نظارت ناظر ممکن است به دو صورت ذیل باشد:
نظارت اطلاعی
عبارتست از اینکه صرفا اعمال متولی به اطلاع ناظر می رسد ولی برای متولی لازم نیست که در امور موقوفه قبل از انجام عمل با او مشاوره کرده و تصمیم مشترک اتخاذ نمایند. هرگاه ناظر امری را که متولی انجام داده برخلاف ترتیب مقرر در وقف نامه بداند باید آن را به متولی تذکر دهد.
درصورتی که متولی تسلیم نگردید ناظر می تواند با مراجعه به دادگاه ناظر را وادار به رعایت مندرجات وقفنامه نماید. هرگاه خساراتی از لحاظ اعمال متولی متوجه موقوفه گردید، متولی مسئول آن خواهد بود.
نظارت استصوابی
عبارتست از اینکه اقدامات متولی با تصویب قبلی ناظر صورت گیرد. به عبارت دیگر متولی باید قبل از انجام هر عملی در امور موقوفه موافقت ناظر را جلب نماید و درصورت موافقت و تصویب ناظر آن را انجام دهد. متولی بدون تصویب ناظر نمی تواند اقدام به امری راجع به موقوفه نماید.
شرایط عزل متولی
واقف پس از تحقق وقف، حق عزل متولی را ندارد مگر اینکه عزل آنها را برای خود یا شخص ثالث، در ضمن عقد شرط کرده باشد.
ماده ۷۹ قانون مدنی مقرر می دارد:
واقف یا حاکم نمی تواند کسی را که در ضمن عقد متولی قرار داده شده است عزل کند مگر در صورتی که حق عزل شرط شده باشد.
در قانون مدنی متولی مانند وکیل یا سایر نمایندگان قانونی که حق استعفاء دارند، نیست و استعفاء او محلی از اعراب ندارد. حتی واقف یا حاکم نمی توانند کسی را که ضمن عقد وقف، متولی قرار داده شده است عزل کند. از آن بالاتر اینکه، اگر خیانت در امانت متولی هم ظاهر شود، حاکم یا واقف نمی توانند درصورت فقدان شرط مخالف، در وقفنامه وی را عزل کرده بلکه فقط می توانند ضم امین کنند.
عزل متولی در صورت تعدی و تفریط
طبق ماده ۷ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف، هرگاه متولی یا ناظر نسبت به عین یا منافع موقوقه تعدی و تفریط نماید یا در انجام وظایف مقرر در وقفنامه و آئین نامه و مقررات مربوط، مسامحه و اهمال ورزد، با رسیدگی شعبه تحقیق و حکم دادگاه حسب مورد معزول یا ممنوع المداخله یا ضم امین خواهد شد.
عزل متولی در صورت خیانت
در قسمت اخیر ماده ۷۹ قانون مدنی اگر خیانت متولی ظاهر شود ضم امین می شود. به این قسمت انتقاد وارد است. ضم امین به متولی خیانت کار، به نظر می رسد به مصلحت وقف نباشد. چرا که متولی مذکور با ضم امین همچنان مستقل در تصمیم گیری در عمل است و اقدام به ضم امین نمی تواند مانع از خیانت وی گردد. امانت متولی باید به عنوان یک شرط ضمن عقد وقف در نظر گرفته شود که با احراز خیانت وی از تولیت موقوفه باید منعزل گردد.
عزل متولی در صورت دارا نبودن اوصاف مذکور در وقفنامه
ممکن است واقف شرایط و اوصاف خاصی برای متولی شرط نماید. چنانچه محرز شود متولی فاقد اوصاف بوده، متولی از تولیت منعزل می شود. در این صورت دو حالت متصور است:
حالت اول : متولی از ابتدا فاقد اوصاف مشروط بوده است.
حالت دوم : در اثناء تولیت آن اوصاف از متولی زائل گردد.
در صورتی که شخص متولی از ابتدا فاقد اوصاف مشروط باشد، مانند این است که آن شخص اصلا بعنوان متولی تعیین نشده است. لذا اقدامات و تصرفات وی فضولی است و متولی بعدی می تواند آن معاملات را تنفیذ یا رد نماید. درصورتی که در اثناء تولیت، اوصاف مشروط از متولی زائل گردد از آن تاریخ به بعد اقدامات وی فضولی می باشد.
اداره موقوفه پس از عزل متولی به عهده چه کسی می باشد؟
طبق تبصره ۱ ماده ۴ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه، موقوفاتی که متولی آنها عزل یا فوت می شود تا تشخیص متولی بعدی و موقوفاتی که متولی آنها ممنوع المداخله می شود تا رفع ممنوعیت یا ضم امین، در حکم بدون متولی است و تحت تصدی سازمان اوقاف قرار می گیرد.
چنانچه وصف مشروط به متولی بازگردد چگونه عمل می شود؟
ممکن است وصف که فقدان آن باعث انعزال متولی شده بود دوباره به متولی بازگردد. به نظر برخی چون با فقدان وصف مورد نظر ،متولی منعزل می شود موجبی برای بازگشت سمت وی وجود ندارد. مانند موردی که متولی فوت کرده یا از ابتدا فاقد متولی باشد. برخی هم معتقد هستند با بازگشت وصف مورد نظر، سمت تولیت نیز باز می گردد.
نحوه طرح دعوی اعلام بی اعتباری اقدامات متولی
در برخی موارد قانون، سازمان اوقاف و امور خیریه را جهت رسیدگی به تخلفات متولی صالح دانسته است. آن هم در مواردی است که متولی مصلحت وقف را رعایت نکند و یا تعدی و تفریط کرده و موجب تضییع حقوق موقوف علیهم شود. در این موارد سازمان اوقاف با تجویز قانونی تصدی و نظارت بر موقوفه را برعهده می گیرد.
اما در مواردی که سازمان اوقاف و امور خیریه نتواند رسیدگی نماید، می توان از طریق مراجع قضایی اقدام نمود.
خواهان دعوای اعلام بی اعتباری اقدامات متولی، سازمان اوقاف یا موقوف علیهم می باشند و خوانده دعوی متولی می باشد. مرجع صالح به رسیدگی، دادگاه محل وقوع مال موقوفه می باشد.
پس از طرح دعوی و بررسی مدارک و مستندات چنانچه برای دادگاه محرز گردد که متولی از حدود اختیارات خویش تخطی نموده است، حکم بر بی اعتباری اقدامات متولی صادر می شود و پس از قطعیت رای، می بایست اقدامات متولی به وضع سابق اعاده گردد.
در پایان همانگونه که گفته شد مسائل مربوط به املاک وقفی با توجه به تعدد قوانین و پیچیدگی های آن نیازمند داشتن وکیل متخصص اوقاف و اخذ مشاوره حقوقی تخصصی می باشد. دفتر حقوقی دادپویان حامی با بیش از ۲۰ سال سابقه فعالیت در این حوزه و با بهره گیری از وکلای با تجربه و متخصص، اماده ارائه خدمات حقوقی تخصصی خویش به شما عزیزان می باشد.
