مقامات، ماموران و کارکنان دولت در حدود صلاحیت خود مکلف هستند که وظایف محوله را مطابق قوانین انجام دهند و از وضع و اجرای تصمیمات مغایر با حقوق اشخاص دوری کنند. چنانچه با صدور و اجرای این تصمیمات حقوق افراد تضییع شود، می توان با استناد به تخلف اداری یا تجاوز از حدود اختیارات، در دیوان عدلت اداری شکایت نموده و جبران خسارت را مطالبه کرد. در این مقاله ضمن تعریف تخلف اداری و مصادیق آن، نحوه طرح دعوای احراز تخلف و مطالبه خسارت در دیوان عدالت اداری را توضیح خواهیم داد.
تخلف اداری به چه معناست؟
تخلف اداری عبارت است از عمل یا ترک عملی که مقام یا مامور دولتی به واسطه آن از موازین یا دستورالعمل های مشروع و لازم الاجرا عدول می کند.
دعوی احراز وقوع تخلف چه زمانی در دیوان عدالت اداری قابل طرح است؟
طرح شکایت در دیوان عدالت اداری مستلزم آن است که صلاحیت رسیدگی به موضوع را داشته باشد. از این نظر توجه به حوزه رسیدگی دیوان عدالت اداری ضروری می باشد.
هریک از واحدهای دولتی یا مأمورین واحدهای دولتی با نقض قوانین یا انجام تخلف ممکن است به اشخاص حقیقی یا حقوقی خصوصی خسارت وارد نمایند. از آنجا که رسیدگی به این تخلفات و احراز آن در صلاحیت دیوان عدالت اداری است، قاعدتاً تعیین میزان خسارت نیز می بایست در این مرجع صورت می گرفت.
اما سابق بر این و در زمان حاکمیت قانون دیوان عدالت اداری مصوب ۱۳۸۵ و قانون تشکیلات و آئین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب ۱۳۹۰ تعیین میزان خسارت و مطالبه آن در صلاحیت دادگاه های عمومی قرار گرفته بود. با اصلاحات و الحاقات صورت گرفته در سال ۱۴۰۲ درحال حاضر باتوجه به تبصره ۱ ماده ۱۰۰ قانون تشکیلات و آئین دادرسی دیوان عدالت اداری شعبه دیوان ضمن رسیدگی به احراز وقوع تخلف نسبت به اصل مطالبه خسارت و تعیین خسارت وارده، اقدام و حکم مقتضی را صادر می کند.
در چه مواردی نمی توان دعوی احراز تخلف در دیوان عدالت اداری را مطرح نمود؟
همانطور که بیان شد شرط اصلی طرح دادخواست احراز وقوع تخلف، رعایت صلاحیت ذاتی رسیدگی در دیوان عدالت اداری است اما از برخی از اقدامات و موضوعات داخل در صلاحیت دیوان یا به موجب قانون و یا از نظر منطق حقوقی نمی توان خسارت مطالبه کرد. این موضوعات عبارتند از:
الف) مطالبه خسارت ناشی از تضییع حقوق استخدامی:
کارمندان واحدهای دولتی می توانند شکایات خود را نسبت به تضییع حقوقی که مربوط به استخدام آنهاست به دیوان عدالت اداری عرضه نمایند. اگر از این نظر شخص ادعای ورود خسارت داشته باشد، رسیدگی به این موضوع در صلاحیت دادگاه های عمومی است چرا که ضرر وارد شده ناشی از ترک فعل از انجام وظایف قانونی نمی باشد.
از طرف دیگر با وجود رسیدگی در دیوان عدالت اداری و پس از احراز صحت ادعای شاکی، حکم به برقراری حقوق زایل شده نیز صادر می شود و از این نظر محلی برای جبران خسارت باقی نمی ماند.
بیشتر بدانید: مراحل و نکات مهم شکایت از اداره کار در دیوان عدالت اداری
ب) جبران خسارت ناشی از مصوبات و آراء مخالف قانون:
اگر مصوبه و یا رأیی صادر شود که در روند تدوین آن تخلفی از سوی کارمندان صورت نگرفته باشد با رسیدگی در دیوان عدالت اداری صرفا رأی و یا تصمیم مخالف با قانون نقض می گردد.
ج) جبران خسارت از اعمال حاکمیتی:
اعمال دولت در یک تقسیم بندی به اعمال تصدی گری و اعمال حاکمیتی تقسیم می شود. ماده ۸ قانون خدمات کشوری در تعریف اعمال حاکمیتی بیان می دارد : ” آن دسته از اموری است که تحقق آن موجب اقتدار و حاکمیت کشور است و منافع آن بدون محدودیت برای دیگران نمی شود. از قبیل سیاست گذاری، استقرار نظم، حفظ تمامیت ارضی و …. ”
درمقابل اعمال تصدی مطابق تبصره ماده ۴ قانون راجع به دعاوی بین اشخاص و دولت، اعمال تصدی اعمالی است که دولت از نقطه نظر حقوقی مشابه اعمال افراد انجام می دهد. مانند خرید و فروش و اجاره و امثال آن.
اعمالی که تحت عنوان اعمال حاکمیتی شناخته می شوند برای دولت مسئولیت جبران خسارت ایجاد نمی کنند.
د) مطالبه خسارت بدون لحاظ کردن تخلف واحد یا مأمور دولتی ایجاد صلاحیت رسیدگی برای حکم جبران خسارت در دیوان عدالت اداری مبتنی بودن درخواست آن بر تخلف واحدها یا مأمورین دولتی است. اگر شخص قصد مطالبه خسارت از موسسات، وزارتخانه ها و نهادهای دولتی را دارد، بدون درنظر گرفتن تخلف آنها از وظایف قانونی خود، می بایست در محاکم عمومی طرح دعوی نماید.
ه) جبران خسارت درخصوص روابط خصوصی افراد و دولت
واحدها و موسسات و شرکت های دولتی ممکن است اقدام به انعقاد قراردادهای خصوصی با اشخاص نمایند. درصورتی که در اجرای تعهدات طرفین و یا عدم اجرای تعهدات، خسارتی به شخص وارد شود، از این نظر که اصل رسیدگی به قرارداد و شروط و تعهدات آن در صلاحیت دادگاه های عمومی است و دیوان صلاحیت رسیدگی ندارد، دعوی جبران خسارت آن قرارداد نیز در صلاحیت دادگاه های عمومی است.
نحوه اثبات احراز وقوع تخلف اداری در دیوان عدالت اداری
درکنار ادله اثبات دعوی که به طور عمومی و در تمامی رسیدگی های حقوقی ضروری هستند، ارائه دلیل مبنی بر ترک وظیفه قانونی واحد یا مأمور دولتی است. درغیر این صورت امکان مطالبه خسارت از دولت وجود ندارد. در واقع اصل بر این است که مدعی ورود ضرر باید رابطه بین تخلف اداری و ورود خسارت را اثبات نماید. البته دیوان می تواند از کارشناسان تخصصی برای احراز این امر استفاده نماید.
برای موفقیت در پرونده احراز تخلف اداری و مطالبه خسارت شاکی یا وکیل متخصص در دیوان عدالت اداری باید:
- تخلف اداری را با تبیین نقض صریح مقرره قانونی نشان دهد.
- ضرر وارده را از حیث مادی و عددی، مستند نماید.
- دلایل محکم نسبت به ارتباط ضرر وارده یا رفتار تخلف آمیز را ارائه نماید.
برای مثال اقداماتی که مأمورین نیروی انتظامی در مقام اجرای قانون انجام می دهند اگر باعث ورود خسارت شود قابل مطالبه نمی باشد. همچنین درحالتی که مأمورین دولتی در انجام وظایف خود مقررات قانونی را رعایت نمایند اما ورود خسارت مستند به نقص وسایل ادارات و موسسات باشد، مطالبه خسارت از واحد های مذکور ممکن است.
مدارک لازم در دعوای احراز وقوع تخلف اداری و مطالبه خسارت در دیوان عدالت اداری
از جمله مدارکی که برای طرح دعوای احراز وقوع تخلف و مطالبه خسارت می تواند در موفقیت پرونده موثر باشد به شرح ذیل است:
- اسناد و مدارک مالی: اسنادی مانند صورت حساب های پرداختی خارج از قانون، فاکتورهای خرید یا قراردادهایی که به علت قصور دستگاه در اجرای وظیفه، فسخ یا متوقف شده است.
- گواهی ها و گزارش های کارشناسی: در مواردی که اثبات موضوعی نیازمند تخصص باشد، دیوان می تواند از کارشناسان متخصص بهره گیرد. برای مثال در مواردی که تولید کننده مدعی است در اثر عملکرد خلاف قانون سازمان صمت جهت تعطیلی خط تولید، متحمل زیان شده است، موضوع جهت تعیین میزان ضرر به کارشناسان متخصص ارجاع می شود.
- مکاتبات اداری: ارائه نامه و مکاتبات بین شاکی و مقام اداری می تواند اثبات نماید که ایشان از پیش به مسئولان ذیربط تبعات تاخیر یا اقدام نابجا را تذکر داده است.
نمونه دادخواست تصدیق خسارت دیوان عدالت اداری
اولین مرحله برای رسیدگی به دعوای تصدیق خسارت دیوان عدالت اداری، تنظیم و ارائه دادخواست می باشد. دادخواست باید طبق ساختار ذیل تنظیم گردد:
- در دادخواست باید اطلاعات هویتی و نشانی شاکی به درستی درج گردد.
- در این دعوا باید خوانده به درستی تعیین گردد. در واقع شاکی باید مرجع یا واحد دولتی مرتبط با صدور تصمیم یا ارتکاب تخلف را به عنوان خوانده در دادخواست تعیین نماید.
- شاکی باید در شرح دادخواست، توضیح دهد که چگونه اداره یا مقام دولتی از اجرای وظیفه خودداری کرده و کدام مواد قانونی نقض شده و چرا این رفتار مصداق تخلف است.
- عنوان خواسته در این دعوا باید احراز وقوع تخلف و مطالبه خسارت باشد. برای مثال، خسارت ناشی از عوارض غیرقانونی یا هزینه دموراژ، مطابق اسناد پیوست. در برخی از موارد نیاز هست که خواسته دستور موقت در دیوان عدالت اداری نیز همزمان با این دعوا مطرح شود.
- شاکی باید مستندات خود اعم از مکاتبات اداری، اسناد پرداختی، فاکتورها یا قراردادهای مرتبط را به پیوست دادخواست ارائه نماید.
مسئول جبران خسارت در دعوای تصدیق خسارت در دیوان عدالت اداری
درحالت اول شخص مأمور که از وظایف خود کوتاهی کرده و یا در حین انجام وظیفه مرتکب تخلف شده است، مسئول جبران خسارت است. و دادخواست به طرفیت مأمور مذکور طرح می شود. در غیر این صورت طرف دعوی همان نهاد یا موسسه دولتی است که موجب ورود خسارت گشته است.
سوالات متداول
دعوای "احراز تخلف و مطالبه خسارت" در دیوان عدالت اداری چیست؟
این دعوا یک نوع شکایت دو مرحله‌ای است. در مرحله اول، شما از دیوان می‌خواهید که تایید کند یک دستگاه دولتی یا عمومی (مانند شهرداری، وزارتخانه، سازمان تامین اجتماعی و…) با یک فعل یا ترک فعل، قانون یا مقررات را نقض کرده است (احراز تخلف). در مرحله دوم، بر اساس همین تخلف اثبات‌شده، از دیوان می‌خواهید که آن دستگاه را به پرداخت خسارات که به شما وارد شده است، محکوم کند (مطالبه خسارت).
چه کسانی می‌توانند این دعوا را مطرح کنند؟
هر شخص حقیقی (فرد عادی) یا حقوقی (شرکت، موسسه) که به صورت مستقیم از تصمیم یا اقدام غیرقانونی یک دستگاه اجرایی دچار ضرر و زیان شده باشد، می‌تواند این دعوا را مطرح کند.
این دعوا علیه چه نهادهایی قابل طرح است؟
این دعوا علیه نهادهای زیر قابل طرح است (بر اساس ماده ۱۰ قانون دیوان عدالت اداری):
- واحدهای دولتی (وزارتخانه ها، سازمان ها، موسسات دولتی).
- موسسات عمومی غیردولتی (مانند شهرداری ها، سازمان تامین اجتماعی، هلال احمر).
- شرکت های دولتی.
- مأموران و کارکنان این نهادها، به شرطی که اقدام یا تصمیم آنها در راستای انجام وظایف اداری و حاکمیتی بوده باشد.
وقوع تخلف و مطالبه خسارت را چگونه اثبات کنیم؟
برای موفقیت در این دعوا، شما به عنوان شاکی باید سه رکن اصلی را اثبات کنید:
- وقوع تخلف (فعل یا ترک فعل خلاف قانون): باید با ارائه دلیل نشان دهید که دستگاه دولتی کدام قانون، آیین‌نامه، یا بخشنامه را نقض کرده است. (مثلاً شهرداری بدون مجوز قانونی ملک شما را تخریب کرده است).
- ورود خسارت (مادی یا معنوی): باید ثابت کنید که در نتیجه این اقدام، ضرر و زیان مشخصی به شما وارد شده است. (مثلاً هزینه بازسازی ملک یا کاهش ارزش آن).
- رابطه سببیت (ارتباط مستقیم بین تخلف و خسارت): باید نشان دهید که خسارت وارد شده، دقیقاً ناشی از همان اقدام یا تصمیم غیرقانونی دستگاه دولتی بوده است و عامل دیگری در آن دخیل نبوده است.
مراحل طرح این دعوا در دیوان عدالت اداری چگونه است؟
- ثبت‌نام در سامانه ثنا:اولین قدم، ثبت‌نام در سامانه خدمات الکترونیک قضایی (ثنا) است.
- تنظیم دادخواست:شما باید یک دادخواست کامل و دقیق تنظیم کنید. این دادخواست باید شامل مشخصات شاکی و طرف شکایت، شرح کامل ماجرا، دلایل و مستندات، و از همه مهم‌تر، “خواسته“ باشد.
- پیوست کردن مدارک:تمام مدارک و مستندات خود (مانند نامه‌های اداری، گزارش کارشناس، فاکتورها و…) را به دادخواست پیوست کنید.
- ثبت دادخواست: دادخواست خود را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دیوان عدالت اداری ارسال کنید.
چه مدارک و دلایلی برای اثبات ادعا لازم است؟
بسته به موضوع، مدارک زیر می‌تواند مفید باشد:
- نامه‌ها، اخطارها و مکاتبات با دستگاه اجرایی.
- مجوزها، قراردادها یا اسناد مرتبط.
- عکس، فیلم یا گزارش‌هایی که وقوع تخلف را نشان می‌دهد.
- نظر کارشناس رسمی دادگستری، این مورد، به ویژه برای تعیین میزان خسارت، بسیار کلیدی است. می‌توانید از دیوان بخواهید که موضوع را به کارشناس ارجاع دهد.
- فاکتورها و رسیدهای پرداخت هزینه‌ها.
آیا برای طرح این دعوا حتماً به وکیل نیاز دارم؟
گرچه داشتن وکیل الزامی نیست، اما با توجه به پیچیدگی‌های حقوقی و فنی این نوع دعاوی، به شدت توصیه می‌شود از یک وکیل متخصص در امور دیوان عدالت اداری کمک بگیرید. دفتر حقوقی دادپویان حامی با تیمی از وکلای متخصص و با تجربه اماده ارائه خدمات حقوقی تخصصی خویش در این زمینه به شما عزیزان می باشد.
