اختیارات و وظایف دادسرا مربوط به امور جزایی است، اما در امور غیر جزایی نیز این مرجع دارای اختیاراتی بوده و وظایفی را عهده دار است .در مـاده ۲۳ قانون آیین دادرسی کیفری بیان شده است که دادسرا به ریاست دادسـتان تـشکیل می شود و بـه تعـداد لازم معـاون ، دادیـار، بـازپرس و کـارمند اداری دارد. بالاترین مقام در دادسرا دادستان است که وظایف او شامل حفاظت از حقوق عمومی، نظارت داشتن بر درست اجرا شدن قوانین و همچنین تعقیـب کـیفـری مجرمان است.
اختیارات و وظایف دادسرا در امور جزایی
ارتکاب جرم میتواند موجب طرح دو دعوی شود : یکی دعوای عمومی برای حفظ حدود و مقررات الهی یا حقوق جامعه و نظم عمومی و دیگری دعوای خصوصی برای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم و یا مطالبه کیفرهایی که به موجب قانون حق خصوصی بزه دیده است مانند حد قذف و قصاص همچنین تعقیب متهم و اقامه دعوی از جهت حیثیت عمومی بر عهده دادستان و اقامه دعوی و درخواست تعقیب متهم از جهت حیثیت خصوصی با شاکی یا مدعی خصوصی است.
اختیارات و وظایف دادسرا در امور غیر جزایی
در امور غیر جزایی نیز در بعضی موارد دادسرا به عنوان طرف اصلی دعوا انجام وظیفه می نماید که در زیر بررسی میشود.
در امور ترافعی
اختیارات و وظایف دادسرا در امور ترافعی به قرار زیر است :
*دعوای اعسار از هزینه دادرسی و بررسی وظایف دادسرا : رسیدگی به دعوا مستلزم تقدیم دادخواست است یکی از شرایط دادخواست نیز پرداخت هزینه دادرسی است که باید، على الأصول به صورت تمبر بر برگ دادخواست الصاق شود اما در صورتی که شخصی به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود قادر به تأدیه هزینه دادرسی نبوده و از این بابت معسر(تنگدست) باشد میتواند پس از اثبات این امر موقتاً از پرداخت هزینه دادرسی معاف شود. در این مورد دعوای اعسار به طرفیت دادستان اقامه می گردید و در واقع مدعی علیه دعوای اعسار این مقام بود .طرف ادعای اعسار از هزینه دادرسی خوانده دعوا میباشد.
*دعوای ورشکستگی : تاجر یا شرکت تجارتی در صورت توقف از تأدیه وجوهی که بر عهده اوست ممکن است به حکم دادگاه ورشکسته اعلام شود حکم ورشکستگی تاجر به درخواست خود ،تاجر، تقاضای یک یا چند نفر از طلبکارها و یا بر حسب تقاضای دادستان صادر میگردد بنابراین در دعوای ورشکستگی مدعی دعوا ممکن است دادسرا باشد .
در امور حسبی
اقدام و دخالت دادستان در امور حسبی مخصوص به مواردی است که در قانون تصریح شده است این موارد مورد اشاره قرار میگیرد.
* اعتراض به درخواست انحصار وراثت : پس از فوت شخص وراث باید برای تأیید فوت متوفا، وراثت، تعیین عده ورثه و نسبت آنها بامتوفا به تحصیل گواهی انحصار وراثت از دادگاه اقدام نمایند تا بتوانند حقوق خود را در مراجع و ادارات رسماً اعمال نمایند. درخواست وارث (وراث)، اصولاً آگهی میشود و افرادی که نسبت به موارد اعلام شده معترض باشند میتوانند اعتراض خود را به دادگاه تقدیم دارند. دادستان نیز در صورتی که متوفا را بلاوارث تشخیص دهد و درخواست اشخاص را برای صدور تصدیق انحصار وراثت بی اساس بداندمیتواند به آن اعتراض نماید. بدین ترتیب در دعوای اعتراض به این درخواست دادسرا نیز ممکن است به عنوان معترض در آن دخالت نماید .
*درخواست نصب و عزل قيم وضم ناظر و امین : دادسرا، در مواردی که نصب و همچنین ضم ناظر به او و یا ضم امین به ولی و يا عزل امین ضروری باشد به دادگاه مراجعه نموده و دادگاه به درخواست دادسرا اقدام لازم را معمول می دارد.
*درخواست اعلام ادامه وضعیت حجر صغير بالغ شده : چنانچه صغیری که ولی خاص ندارد در زمان رسیدن به سن رشد سفیه یا مجنون باشد قیم باید موضوع را به دادستان اطلاع دهد و دادستان مکلف است در این موضوع تحقیق نموده و دلایل آن را برای صدور حكم مقتضى عند الاقتضا ابقای قیم سابق به دادگاه بفرستد.
* درخواست تعیین امین برای جنین و اداره اموال : چنانچه جنین ولی یا وصی نداشته باشد برای اداره سهم الارثی که ممکن است از ترکه متوفا به او تعلق گیرد باید امین تعیین شود همچنین تعیین امین برای اداره اموالی که به مصارف عمومی اختصاص داده شده و مدیری نداشته باشد. درخواست تعیین امین در مورد سهم الارث جنین ازسوی دادستان و البته اقربای جنین و در خصوص اموال اختصاص داده شده به مصارف عمومی ،نیز از سوی دادستان و البته هر ذینفعی شنیده می شود.
* درخواست تعیین امین برای اداره اموال غایب مفقود الاثر :دادستان می تواند برای اداره اموال غایب مفقودالاثر از دادگاه درخواست تعیین امین بنماید.فروش اموال غیرمنقول محجور توسط قیم نیز تنها با رعایت غبطه او و تصویب دادستان میسر است.
* براساس ماده ۱۶۸ قانون امورحسبی : در موردی که مهر و موم ترکه باید راسا توسط دادگاه انجام شود دادستان اقدام فوری لازم را جهت حفظ ترکه پیش از حضور دادرس دادگاه معمول خواهد شد .
انواع دادسرا
دادسرا تقسیم میشود به دادسرای دیوان عالی کشورو دادسرای عمومی و انقلاب ودادسرای نظامی ودادسرای ویژه روحانیت که در ادامه به بررسی هریک میپردازیم.
دادسرای دیوان عالی کشور
دادسرای دیوان عالی کشور در معیت دیوان عالی کشور انجام وظیفه می‌کند و چون دیوان عالی کشور در تهران مستقر است و صلاحيت آن کشوری است، دادسرای دیوان نیز در تهران تشکیل یافته و صلاحيت آن شامل تمام قلمرو حاکمیت جمهوری اسلامی میباشد.مقامات دادسرای دیوان عالی کشور عبارتند از: (دادستان کل کشور، معاون اول، شش معاون و به تعداد لازم دادیار). دادستان کل کشور در بین قضات دادسرا از لحاظ سلسله مراتب، عالی‌ترین مقام قضایی به شمار می‌آید و ریاست دادسرای دیوان عالی کشور را برعهده دارد. رئیس قوه قضاییه با مشورت قضات دیوان عالی کشور وی را برای مدت پنج سال به این سمت منصوب می‌کند.
دادسرای عمومی و انقلاب
دادسرای عمومی و انقلاب که مسئولیت آن با دادستان حوزه قضایی مربوط است، در حوزه قضایی تمام شهرستان‌ها تشکیل میشود و در حوزه قضایی بخش‌ها که دادسرا وجود ندارد وظایف دادستان بر عهده رئیس حوزه قضایی و در غیاب وی برعهده دادرس على‌البدل دادگاه است. به تشخیص رئیس قوه قضاییه، در حوزه قضایی بخش‌هایی که به لحاظ کثرت میزان دعاوی حقوقی و کیفری، ضرورت ایجاب می‌کند، تشکیل دادگستری با همان صلاحیت و تشکیلات دادگستری شهرستان بلامانع است با توجه به اینکه دادسرا صلاحیت خود را از دادگاه کسب می‌کند، حدود صلاحیت ذاتی و محلی دادسرا، صلاحیت همان دادگاهی است که در معیت آن انجام وظیفه می‌کند بنابراین در تمامی حوزه‌های قضایی شهرستان‌ها، دادسراهای عمومی و انقلاب در معیت دادگاه‌های کیفری یک و دو، دادگاه انقلاب و دادگاه اطفال و نوجوانان انجام وظیفه می‌کنند .
دادسرای نظامی
به منظور انجام تحقیقات مقدماتی در خصوص جرایم مربوط به وظایف خاص نظامی و انتظامی اعضای نیروهای مسلح، دادسرای نظامی همراه دادگاه‌های نظامی تشکیل میشود. دادسرای نظامی فقط در مرکز استان تشکیل میشود و در سایر شهرستان‌ها نیز در صورت نیاز با عنوان دادسرای نظامی ناحیه تشکیل میشود. اختیارات و وظایف رئیس، دادستان و دیگر مقامات قضایی سازمان قضایی استان با رعایت مقررات این بخش، همان اختیارات و وظایفی است که حسب مورد برای رؤسای کل دادگستری‌ها، دادستان‌های عمومی و انقلاب و سایر مقامات قضایی دادگستری مقرر شده است با توجه به اینکه دادسراهای نظامی همراه دادگاه‌های نظامی انجام وظیفه می‌کنند، حدود صلاحیت آنها همان صلاحیت دادگاه‌های نظامی است.
دادسرای ویژه روحانیت
هدف از تشکیل دادسرا ها و دادگاه های ویژه روحانیت، پیشگیری از نفوذ افراد منحرف و تبهکار در حوزه‌های علمیه، حفظ حیثیت روحانیت و همچنین به کیفر رساندن روحانیون متخلف، عنوان شده است دادسرا و دادگاه ویژه روحانیت از لحاظ تشکیلات، تحت نظارت مستقیم مقام معظم رهبری، انجام وظیفه می‌کند و کاملاً مستقل از تشکیلات قوه قضاییه است، البته پرداخت حقوق و مزایای قضات و کارکنان آن تابع مقررات مربوط به قوه قضاییه میباشد.
*وظایف دادسرا و دادگاه ویژه روحانیت
الف – اقدامات لازم جهت پیشگیری از وقوع تخلفات و جرایم در محدوده مسائل قضایی.
ب- ارشاد در امور خلاف شأن.
ج- رسیدگی به جرایم روحانیون و پرونده‌هایی که به نحو مؤثری با اهداف این دادسرا مرتبط است.
