امروزه بسیار ملاحظه می شود که افراد از بابت تضمین یا از سر اعتمادی که به طرف مقابل خود دارند اوراقی را بدون اینکه مطالبی در آنها نوشته شود به صورت سفید، امضا یا مهر کرده و در اختیار طرف مقابل قرار می دهند و طرف گیرنده با تخطی از توافق صورت گرفته اقدام به سوءاستفاده از این مدارک می نمایند. این جرم که صورت خاصی از جرم خیانت در امانت است در قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۷۵ تحت عنوان مجرمانه سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا جرم انگاری شده است.

با توجه به مبتلابه بودن تحقق جرم سوءاستفاده از سفید امضا و علی رغم این که جرم سوء استفاده از سفید امضا قابل گذشت است لازم می باشد تا با ارکان تحقق این جرم، مجازات سوء استفاده از سفید امضاء و سفید مهر آشنا شویم و به پاسخ سوالهایی نظیر مدت مرور زمان در جرم سوء استفاده از سفید امضا یا تفاوت جعل و سفید امضا برسیم.

ارکان تحقق جرم سوءاستفاده از سفیدامضا یا سفید مهر

برای تحقق هرجرمی ما نیاز به سه عنصر یا رکن داریم. زمانی که هر سه رکن وجود داشته باشند جرم را محقق شده دانسته و می توانیم مجازات قانونی را بر مجرم اعمال نماییم. جرم سو استفاده از سفید امضا یا مهر نیز از این قاعده مستثنی نیست و برای تحقق خود نیازمند وجود سه رکن است:

• رکن قانونی جرم سوءاستفاده از سفیدامضا یا سفید مهر

ماده قانونی سوءاستفاده از سفید امضا یا سفید مهر که به موجب آن، این عمل جرم انگاری شده ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات است. ماده مزبور در مقام جرم انگاری سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا بیان می کند: « هر کس از سفید مهر یا سفید امضایی که به او  سپرده شده است یا به هر طریق بدست آورده سوء استفاده نماید به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد.»

• رکن مادی جرم سوء استفاده از سفید امضا یا سفید مهر

برای تحقق عنصر مادی یا همان فعل منجر به تحقق جرم مذکور ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات سه مورد عنوان کرده که عبارتند از: موضوع خاص جرم، کیفیت تحصیل موضوع جرم و رفتار مرتکب در خصوص موضوع جرم که ذیلاً هر کدام به تفصیل بیان می شوند.

• موضوع خاص جرم سوءاستفاده از سفید امضا یا سفید مهر

سفید مهر یا سفید امضا موضوع جرم مورد بحث است که مصداق بارز آن را می توان نوشته هایی دانست که فقط دارای مهر یا امضا هستند. البته این موضوع را صرفاً نمی توان در سفید مهر و امضا محدود کرد و به نظر برخی حقوقدانان اوراقی که صرفاً  دارای اثر انگشت نیز هستند در زمره این نوشته ها قرار می گیرند.

هم چنین سفید مهر و سفید امضا منحصر به نوشته های مالی از قبیل چک و سفته و قبض و … نیست و هر نوشته مالی یا غیر مالی را شامل می شود منوط بر اینکه نوشته های مذکور عرفاً قابلیت سوء استفاده را داشته باشند.

کیفیت و نحوه تحصیل سفید مهر یا سفید امضا

بر خلاف برخی جرایم مثل کلاهبرداری و خیانت در امانت که نحوه بدست آوردن موضوع جرم در تحقق آن مهم هستند در جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا کیفیت و نحوه تحصیل موضوع جرم تأثیری در تحقق آن ندارد. به عبارت دیگر با توجه به قید «به هر طریق بدست آورد» در ماده ۶۷۳ چه نوشته سفید مهر یا سفید امضا به مرتکب سپرده شده باشد چه آن را پیدا کرده یا سرقت کرده باشد امکان تحقق جرم با وجود سایر شرایط ممکن است.

رفتار مرتکب در تحقق جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا

مطابق ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات مصوب ۱۳۷۵ صرف سوء استفاده شخص از سفید مهر و سفید امضا جرم بوده و ورود ضرر به صادر کننده آن یا تحصیل مال برای مرتکب بر خلاف جرم کلاهبرداری رایانه ای شرط نیست البته باید توجه کرد که صرف پر کردن و افزودن محتوا به سفید مهر و سفید امضا باعث تحقق این جرم نیست بلکه تحقق جرم مذکور منوط به استفاده مرتکب است.

رکن معنوی جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا

جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا زمانی محقق می شود که اولاً شخص از سفید امضا یا سفید مهر استفاده نماید؛ ثانیاً در عمل خود عمد داشته باشد. بنابراین اگر شخصی که سفیدمهر یا سفید امضایی در دست اوست، نوشته مزبور را گم کند و سند به دست شخص دیگری بیفتد شخص گم کننده سند را نمی توان مرتکب جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا دانست.

مجازات سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا

در قانون مجازات اسلامی قانونگذار سه دسته مجازات (مجازات اصلی- تکمیلی- تبعی) برای مرتکبین جرم پیش بینی کرده است که بسته به نوع جرم، شخص یک یا دو یا هر سه مجازات را باید تحمل کند. جرم سوء استفاده از سفیدمهر به تصریح ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات دارای مجازات حبس از یک تا سه سال می باشد. با توجه به اینکه جرم مذکور در زمره جرائم تعزیری قرار می گیرد مستند به ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی قاضی می تواند علاوه بر مجازات حبس به عنوان مجازات اصلی جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا، مرتکب را به یکی از مجازات های تکمیلی مندرج در ماده مزبور محکوم کند.

همچنین مطابق ماده ۲۵  قانون مجازات اسلامی در صورتیکه دادگاه بیش ۲ سال حبس برای مرتکب جرم در نظر بگیرد، شخص پس از گذراندن مدت حبس، ۲ سال از حقوق اجتماعی که در ماده ۲۶ ذکر شده محروم می شود.

شروع به جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا و مجازات آن

با توجه به قانون مجازات اسلامی در مواردی که شخص اقدام به ارتکاب جرمی نماید اما به دلیل عاملی خارج از اراده، قصد وی معلق بماند و جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا محقق نشود شخص به مجازات شروع به جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا محکوم می شود. از آنجایی که مجازات اصلی جرم مذکور یک تا سه سال حبس می باشد مجازات شروع به این جرم با توجه به بند پ ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی حبس از ۶ ماه تا دو سال یا از ۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق یا از شش تا بیست و چهار میلیون تومان جزای نقدی می باشد.

لازم به ذکر است صرف قصد ارتکاب جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا یا انجام عملیات مقدماتی برای ارتکاب جرم، شروع به جرم محسوب نمی شود. بر ای مثال اگر شخصی با قصد سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضا اقدام به فریب شخص دیگر و اخذ سند سفید مهر یا سفید امضا نماید صرف این اقدام نه شروع به جرم است نه جرم تام.

معاونت در جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا و مجازات آن

مطابق ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی اگر شخصی به هر نحو وقوع جرم را تسهیل کند یا مرتکب را به ارتکاب جرم ترغیب، تهدید، تطمیع یا تحریک نماید یا یکی از اقدامات مذکور در ماده فوق را انجام دهد معاون جرم محسوب می شود. در جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا نیز در صورتیکه شخصی با انجام اعمال مندرج در ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات باعث ارتکاب جرم از سوی دیگری شود معاون جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا محسوب شده و به حبس تعزیری از ۹۱ روز تا دو سال محکوم می شود.

تفاوت جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا با جرم خیانت در امانت

همانطور که در ابتدای مقاله نیز بیان شد جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا، صورت خاصی از جرم خیانت در امانت است که به صورت جداگانه ای جرم انگاری شده است.اما باید توجه داشت که تفاوت هایی بین این دو جرم وجود دارد. در تفاوت جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا با جرم خیانت در امانت باید عنوان کرد که اولاً در جرم خیانت در امانت موضوع جرم می تواند هر مالی باشد(اعم از منقول و غیرمنقول) اما در جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا موضوع جرم نوشته یا سندی است که امضا یا مهر شخص بزه دیده در آن سند درج شده است. ثانیاً در مواردی هم که موضوع جرم خیانت در امانت سند است این سند باید یک سند مالی همچون چک یا سفته باشد در حالیکه در جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا مالیت داشتن  سندی که از آن سوء استفاده شده مطرح نیست، البته در هر دو جرم سند موضوع جرم باید قابلیت سوءاستفاده را داشته باشد. ثالثاً در جرم خیانت در امانت موضوع جرم باید به مرتکب سپرده شده باشد یعنی باید مال مذکور در دست مرتکب جرم خیانت در امانت بوده باشد اما همانطور که بیان شد در جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا، سند یا نوشته به هر طریقی حاصل شده باشد امکان تحقق جرم وجود دارد.

تداخل جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا با جرایم دیگر

ممکن است در فرآیند ارتکاب جرم توسط مرتکب جرایم دیگری نیز اتفاق بیفتد که با توجه به قواعد تعدد جرم ممکن است در میزان مجازات مرتکب جرم موثر باشد. جرایمی که ممکن است در فرآیند ارتکاب جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا رخ دهد را در موارد زیر می توان ذکر کرد:

• جرم جعل سند: در مواردی که سند سفید مهر یا سفید امضا با توافق به مرتکب سپرده شده اگر وی بر خلاف توافق قبلی مبادرت به تکمیل سفید مهر یا سفید امضا نماید، مرتکب جرم جعل سند شده است. در این مورد از آنجایی که ارتکاب جرم جعل برای جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا مقدمه ضروری محسوب می شود شخص به مجازات جعل محکوم نخواهد شد.
• جرم سرقت: در مواردی که سفید مهر یا سفید امضا به مرتکب سپرده نشده و طریق بدست آوردن آن مجرمانه است مثلاً شخص سند را سرقت نموده است نمی توان گفت انجام سرقت مقدمه ضروری جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا محسوب میشود، بلکه شخص علاوه بر مجازات جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا به مجازات سرقت نیز محکوم می گردد.

جرم سواستفاده از سفید امضا

مرجع صالح برای رسیدگی به جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا

زمانیکه جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا محقق می شود با شکایت شاکی، دادسرای محل وقوع جرم شروع به انجام تحقیقات مقدماتی می نماید. محل وقوع جرم در جرم سوءاستفاده از سفید مهر یا سفید امضا محلی است که شخص در آنجا اقدام به سوء استفاده از سند نموده است. برای مثال اگر شخصی در شیراز سفید مهر یا سفید امضا را از شخصی بگیرد و در تهران اقدام به سوء استفاده نماید محل وقوع جرم تهران بوده و دادسرای تهران صالح خواهد بود. پس از انجام تحقیقات مقدماتی و صدور قرار جلب به دادرسی پرونده به دادگاه کیفری که دادسرا در معیت آن انجام وظیفه می کند ارسال می شود تا دادگاه پس از رسیدگی حکم به مجازات یا برائت صادر نماید.

سخن پایانی

همان طور که بیان شد جرم سوء استفاده از سفید مهر و سفید امضا در بسیاری از موارد ناشی از اعتماد و رابطه ای می شود که بین طرفین بوده است. در اکثر پرونده های کیفری مهم ترین کاری که شاکی باید انجام دهد این است که تحقق رکن مادی و معنوی را به اثبات برساند و در صورتی که موفق به این امر نشود نتیجه مطلوب را نخواهد گرفت و در نقطه مقابل کسی که به ارتکاب چنین جرمی متهم شده باید ارکان وقوع جرم را متزلزل کرده و ثابت نماید جرمی محقق نشده است. برای توفیق در انجام این امر پیچیده علاوه بر آشنایی با قانون و نظریات حقوقی نیاز به تجربه و تخصص در این زمینه دارید. دفتر حقوقی بین المللی دادپویان حامی با بهره گیری از تجارب وکلای پایه یک متخصص در امور کیفری آماده ارائه خدمات به شما در جهت احقاق حق و استقرار عدالت می باشد.